Aida Eyvazlı ilə Türk ellərinə səyahət davam edir. Bu dəfə yolumuz Baxçasarayadır. Çox şükür ki, bu yurdun adı indiyənədək dəyişdirilməyib və Krımın qədim rus torpağı olduğunu iddia edənlərlə Krımın türk torpağı olduğunu iddia edənlərin çarpışmasında bu ad bir arbitrdir. 

Krımın tarixindən danışanda ilk əvvəl,  xan sarayı Baxçasarayı da yada salmaq lazımdır. Çünki Gəray xan sülaləsi öz taxt -tacını  bu sarayda qurub.  Səyahət xatirələrimizi bu tarixlə başlamaq həm də ona görə lazımdır ki, həmin yerlərin türk torpaqları olmasını unutmayaq! Xan sarayı Sahib I Gəray tərəfindən tikilib. Belə rəvayət edirlər ki, Xan bir dəfə ova çıxarkən burada Çuruk su çayının sahilində iki qara ilanın döyüşünü seyr edir. Hər iki ilan - biri o birini məğlub edənə qədər döyüşürlər və qalib gələn ilan taqətdən düşərək halsız şəkildə  yerdə uzanılı qalır. Bir qədər keçəndən sonra o, çayın soyuq sularına baş vuraraq, yenə sap-sağlam quruya çıxır. Sahib I Gəray bunu xoş bir hadisənin başlanğıcı kimi dəyərləndirir.  İki ilanın döyüşdüyü yerdə yeni  Krım xanlığının paytaxtının təməlini qoydurur. Belə hesab edir ki, o, bu çayın sahilində hər zaman qalib olacaq.  

Uzun zaman İstanbulda yaşayan Sahib I Gəray xan burada İstanbul xanlarının sarayından geri qalmayan bir  saray tikdirməyi qərara alır. 1532-ci ildə inşasına başlanan sarayın tikintisi 1551-ci ildə başa çatır. 21 il ərzində Dövlət I Gəray  “Xan türbəsi”ni tikdirir, Qaplan I Gəray isə buraya Qızıl bulağı əlavə etdirir. Krım Gərayın vaxtında isə bu sarayda “Göz yaşı fontanı”  tikilir. 

1736-cı ildə Rusiya ilə başlanan müharibədə Xan sarayı yandırılır, bir neçə il keçəndən sonra  Salamat Gəray tərəfindən yenidən bərpa olunur. Öz vaxtında xan sarayında 150-yə qədər su fontanı olub. Bu fontanların hər biri bir hadisəni, kiminsə doğuluşunu, toyunu, qələbəsini və digər tarixi hadisələri özundə əks etdirib. Baxçasarayda həm də  “Xan məzarlığı” var. Bu məzarlıqda Gəray xanlığı sülaləsinin xanları dəfn olunub. Onların ərəb əlifbası ilə bəzədilmiş baş daşları o tarixdən bir nişanədir.

Bu gün Baxçasaraydakı Xan sarayı həm də turistləri və qonaqları qəbul edən bir guşədir. Burada fəaliyyət göstərən yeməkxanalarda, muzeylərdə krım tatarlarının dadlı və rəngarəng mətbəxinin təamları  ilə, musiqilər və gözəl , həzin ifalarla , krımlı sənətkarların əl işləri ilə tanış ola bilərsiniz.

Məşhur türk səyyahı Övliya Çələbi Baxçasarayı belə təsvir edirdi: “ Möhtəşəm sarayda  4500 otaq var. Evlərin damları kərpiclə örtülüb, daş divarlardan istilik boruları çıxır, dəmirdən olan darvazaları çox gözəldir... Sarayın 4 tərəfində belə darvazalar var.  Dörd tərəfi də cənnət bağları ilə əhatə olunub. Ona görə də bu yeri Baxçasaray adlandırırlar”.

                                         **

Çox əfsuslar olsun ki,  2014-cü ilin mart ayının 14-də Rusiya Federasiyasının prezidenti Vladimir Putinin sərəncamı ilə Krımda qondarma referendum keçirildi və yalançı statistik göstəricilərlə guya rusların bu torpaqlarda çoxluq təşkil etdiyi yazıldı. O gündən etibarən krlm tatarları yenə də Krımda hüquqsuz və sahibsiz vətəndaşa çevrildilər.  Rusiyanın Ukrayna ilə  başladığı dağıdıcı müharibənin əsası, elə Krım yenidən Rusların əlinə keçəndən sonra qoyuldu. Bu gün isə Krımda nə təbiətin gözəlliyi gözə görünür, nə də ki, tarixi abidələrin bundan sonra qalacağına kimsə zəmanət verə bilir. Krım yenə əldən gedib.

İnanaq ki, müvəqqəti.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2022)