“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu dəfə qardaş xalqlar ədəbiyyatına müraciət edəcəyik. İnanırıq ki, tatar ədəbiyyatından seçmələri bəyənəcəksiniz.

TATAR ƏDƏBİYYATINDAN SEÇMƏLƏR

Gözəl YAXİNA

Gözəl Şamil qızı Yaxina (1977) – nasir, ssenarist. “Yasnaya Polyana” (2015), “Böyük Kitab” (2019) və digər mükafatların laureatıdır.

Kazanda həkim və mühəndis ailəsində doğulub. Kazan Pedaqoji İnstitutunun xarici dillər, Moskva Kino Məktəbinin ssenari fakültələrini bitirib.

Ədəbi debütü 2014-cü ildə “Neva” jurnalında dərc edilmiş “Gecə kəpənəyi” hekayəsidir. Növbəti il isə tarixi mövzulu, tatar kəndlilərinin 1930-cu illərdə üzləşdikləri faciələrdən bəhs edən “Züleyxa gözlərini açır” adlı məşhur romanı işıq üzü görüb. Roman bestsellerə çevrilib, dəfələrlə nəşr olunub, ekranlaşdırılıb. Onun digər romanları – “Mənim balalarım” (Volqaboyu almanlarının taleyi haqqında), “Səmərqəndə gedən qatar” (Volqaboyundakı 1920-ci illər aclığı barədə) da geniş əks-səda doğurub.

Yaxina dövrümüzdə XX əsrin epos nümunəsini yaradan, arxivlərdə araşdırmalar aparıb, mürəkkəb tarixi materiallarla işləyən nadir müəlliflərdəndir. Onun nəsri, zahirən ehtirassız təsir bağışlayan dilinə rəğmən, son dərəcə dinamik və kinematoqrafikdir.

SOYAĞACI

“Soyağacı tərtib etməli. – Dərs gündəliyindəki tapşırıq belədir. – Bazar ertəsi üçün. A4 formatında”. Səkkiz yaşında qızım rəsm dəftərindən lazımi ölçüdə vərəq qoparıb ərimlə mənə sual dolu nəzərlə baxır. Mən kompüterə baş vururam: mərhum bibimin qeydləri olan faylı axtarmaq üçün. Ərim də öz arxiv qovluqlarına. Bu günə qədər ağlımıza gəlməyib o materialları bir yerə toplamaq. Tapırıq: sxemlər, Excel cədvəlləri, qeydlərin surəti, əllə cızılmış çertyojlar, şəkillər, arxivlərdən gəlmiş cavab məktubları.

– Yalnız soyağacı çəkmək və adları yazmaq lazımdır, – qızım dəqiqləşdirir. – Doğum-ölüm tarixləri olmasa da, olar. Hətta atalarının adları da.
– Atalarının adları niyə? – mətləbdən bixəbər ərim təəccüblənir.

– Vərəqə sığışsın deyə.

Qaralamasını çəkməyə başlayırıq. Vaxtilə bibim Amerika və Yeni Zelandiyadakı qohumlarla yazışmalara bir neçə il sərf edərək soy-kökümüzü 1804-cü ilə qədər izləyə bilmişdi – soyumuzun banisi sayılan adam məhz həmin tarixdə doğulubmuş: kazanlı tacir imiş, bəyaz çalmanın altındakı sərt qarayanız simasını kiçik, sürtülüb-soluxmuş şəkildə güclə seçmək olurdu. Ulu əcdadımızın həyatı barədə az şey bilirdik, o da bu idi ki, gerçək bir xoca olaraq, Məkkəni ziyarət edibmiş. Mənim dərin axtarışlar aparmağıma lüzum qalmamışdı: ailəmizin tarixçəsi barədə materiallar hədiyyə, daha doğrusu, miras kimi çatmışdı mənə. Ərim isə əksinə, bütün bilgiləri özü əldə etmişdi: arxivləri, köhnə qəzetləri eşələyib, xüsusi saytlarda axtarış vermiş, Rusiyanı dolaşaraq qohumları sorğu-suala tutmuşdu – həngamə illərlə uzanmışdı. Kimisinin ömürlüyünü tam bərpa etsə də, bəzilərinə dair yalnız xırda-para ailəiçi rəvayətlər aşkarlamışdı (misal üçün, hansısa ulu nənəsindən sonrakı nəsillərə – nə şəkil, nə də sənəd – bircə bu xatirə çatıb: qadın elə bədxasiyyət imiş ki, çəkməçi olan ərinə adamların gözü önündə ayaqqabı qəlibini tolazlayıbmış). Bu minvalla XIX əsrin əvvəlinəcən gedib çıxmışdı.

İndi isə biz bir əlcə kağıza bütün XIX və XX əsrlərdəki adamlarımızın siyahısını yerləşdirməyə çalışırıq. Onlar sığışmırlar.

– Böyük format lazımdır, – deyir ərim. – Ata adları da yerləşsin. Şəkillərlə lap yaxşı olar.

Qızım dalğın halda başını bulayır: doğmalarımızın bu ağlasığmaz çoxluğuna mat-məəttəl qalıb.

Dəftərxana dükanına gedib ən iri ölçüdə vatman kağızı alırıq. Onun üstündə ağac cızırıq karandaşla: çoxşaxəli, qollu-budaqlı alınır. Qızımın çöhrəsini, ərimlə mənim portretimizi yapışdırırıq ona. Bəs sonra? Valideynlərimizin sanballı fotoalbomları var; baba-nənələrimizdən qalan albomlar nisbətən nazik olsa da, kiçik də deyil. Hansı şəkilləri seçək? Dərhal qərar veririk: cavanlıq şəkillərini götürək – hələ saf, incə cizgili, qırış düşməyənlərdən.

Budur, nənələrimdən biri: Kazan universitetinin yuxarı kurs tələbəsi, azacıq sonranın ixtioloqu (balıqşünas – tərc.) – dəbə uyğun saç düzümü, muncuqlarla işlənmiş yığcam şlyapa; tatar və rus dillərindən əlavə, ərəbcəni də bilir; operaya və fiqurlu konkisürməyə dəlicəsinə vurğundur; valideynləri ilə nəhəng “kommunalka”nın (sovet dövrünə xas, məhdud şəraitli çoxmənzilli bina – tərc.) küncündəki mənzildə yaşayır: inqilaba qədər binanın bütöv bir mərtəbəsi onların olub, sonradan ailəni “mehribanlaşdırıblar”, yenə sağ olsunlar ki, yerli-dibli sürgün etməyiblər.

Bu da o birisi: qolçomaq sürgünündən yeni qayıtmış cavan müəllimə – çox arıqdır, geyindiyi kişi pencəyi əyninə xeyli böyükdür, bərk-bərk yumduğu dodaqlarının boyası səliqəsizdir; Sibirdə keçirdikləri 16 ildə doğma tatarcanı az qala unutduğu üçün ömrü boyu uşaqlara rus dilini öyrədəcək, öz nitqində isə axır gününəcən sərt sibirli şivəsi duyulacaq.

Babalarımdan biri: almacıqları dik, gözlərinə qorxu çökmüş cavan oğlan – lap yaxınlaracan kimsəsiz olub, Volqaboyunda ölümünə aclıq çəkib və bir qarın yemək üçün bütün Türküstanı dolaşıb.

Bu isə ikincisi: müharibədən iki həftə əvvəl qayıtmış leytenant. Tezliklə hərbi geyimini çıxaracaq, hələ 41-ci ildə aldığı “alman dili müəllimi” diplomu ilə, məktəbdə işə başlayacaq. Cəbhədəki dörd il ərzində başına gələnlər barədə ömrünün sonunacan bir kəlmə də danışmayacaq: bütün suallara cavabı sükut olacaq. Və uşaqlara almancanı – o müharibə illərində də rəğbəti əsla əskilməyən bu dili öyrədəcək.

– Axı onlar bu şəkillərdə bizim indiki vaxtımızdan cavandırlar, – ərim belə bir cəhəti vurğulayır.

Doğru deyir. Vatman kağızındakılar əvvəldən-axıra cavan, gənc, hətta uşaq simalarıdır: bizim valideynlərimizlə onların ata-anası yaşıd kimi görünürlər. Soyağacımız hələlik məzunların şəkillərindən ibarət məktəb albomunu xatırladır.

Yalnız dolayı əlamətlər – hərbçi kitelinin biçimi, yaxalıqdakı komsomol nişanı, saç düzümü – sayəsində müəyyən emək olur ki, fotolar fərqli zamanlarda, bəzən yarım əsr ara ilə çəkilib. Səkkiz yaşında qızım bu fərqləri sezmir: qoca saymağa adət etdiyi o simaları diqqətlə gözdən keçirir.

– Merilin Monroya oxşayır ki! – deyir şəkillərdən biri barədə. Bununla belə, get-gedə vəziyyət dəyişilir: daha əvvəlki nəsillərdən lap az şəkil qalıb və soyağacımız tədricən fərqli rəngdə, fərqli yaşda portretlərlə örtülür.

Budur – ulu nənələrimiz. Sərt görünüşlü, qaşlarınacan enən dümaq yaylığının altından qocalıqda az qala kor qalmış gözləri güclə görünən tatar qarı (nəsildən gələn xasiyyət üzrə, öz madar oğlunu o qədər çox istəyirmiş ki, doğma kənddən şəhərə köçməsini ona heç vaxt bağışlamayıb və bundan azca sonra ölüb). İri gözləri olan zabaykalye kəndlisi bir qadın – oyma naxışlı masaya dirsəklənərək əlində qızılgül tutub (bir dəfə xunxuzlardan – XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində Mancuriyada və rus Uzaq Şərqinin o ətrafdakı ərazilərində quldurluq edən çinlilərdən qaçıb qurtulmaq üçün Tayqada yüz kilometrdən artıq yol qət edibmiş, özü də bələdçisiz və qucağında bir yaşında qızı). 

Bu isə ulu babamızdır. Lopabığ, zəhmli uryadnik: əlini uzun, əyri qılıncının qəbzəsinə apararaq məğrur dayanıb. Çerniqov quberniyasından olan yaşlı kazakın günün altında qaralmış, qırışlı sifətində işıldayan gözləri seçilir yalnız. İncə saqqalına yağ çəkilmiş, qunduz kürklü Kazan burjuyu...

Şəkillərin coğrafiyası diqqət çəkir – hərəsi Rusiyanın bir yerində lentə alınıb: Kazandan Xabarovska, Voronejdən Kola yarımadasındakı Severomorska qədər. Əcdadlarımız zaman-zaman ölkə ərazisində ora-bura köçüblər; on yeddinci ilə qədər öz istəklərincə, sonra isə dövlətin hökmüylə. Çaylarda gəmi-bərə dartmağa da gediblər, müharibəyə də; övladlarına gün ağlamaq üçün iri şəhərlərə də yollanıblar, Anqara sahillərinə – qolçomaq sürgününə də; əvvəlcə təhsil dalınca paytaxta üz tutublar, sonra da təyinat üzrə qütb dairəsinə.

Bu mütəmadi köçlərlə xəritədə cızılan dolanbac xətlər bir-birinə calanaraq bütün ölkəni eyni müstəvidə sıx birləşdirir: Peterburqda, Həştərxanda, Krasnoyarskda, Barnaulda, Novosibirskdə, Yaroslavlda, Çitada, Petropavlovsk-Kamçatskidə – hər yerdə bəlli bir müddət üçün bizimkilərin sayılan, doğmalaşmış küçələr, evlər var.

Bu yerdəyişmələrin marşrutlarını bərpa etməyimiz elə də çoxdanın işi deyil: keçmiş haqqında bilgilər heç də həmişə dəyərli olmayıb. Bunlar bir vaxt çoxlarından ötrü ağır yük, hətta təhlükə mənbəyi olub. O səbəbdən ərimin babası öz atası – ağqvardiyaçılarla birgə Çinə keçən və orada itib-batan kollec asessoru (Çar dövründə mayor rütbəsinə bərabər tutulan mülki məmur vəzifəsi – tərc.) ilə bağlı həqiqəti ömrü boyu gizlədərək rəncbərlik etmiş, çoban, könüllü-muzdlu matros, XTH (1917-25-ci illərdə Xüsusi Təyinatlı Hissə – partiya komitə və özəkləri nəzdində, əksinqilabla mübarizədə sovet hakimiyyətinə dəstək üçün yaradılmış, könüllülərdən ibarət silahlı dəstələr – tərc.) döyüşçüsü olmuşdu: təki “sosial mənşəyi” qrafasında zəruri qeydi doğrulda bilsin.

Bircə cəhəti ələ verə bilərdi onu – keçmiş gimnaziya əlaçısının nümunəvi əlyazma xətti. Xoşbəxtlikdən, buna fikir verməmişdilər: o dövr üçün bu – çobanın xəttat kimi yazması – çox da nadir hal deyildi.

– Yəni o, gerçəkdən, keçmişdə çoban imiş? – qızım barmaqlarını parlaq kağızdakı şəklin üstündə gəzdirərək soruşur. – Riçard Girin cavanlığına oxşayır...

– Dedim axı, çoban olub, – ərim qətiyyətlə bildirir. – Mən sonra sənə onun anketini göstərərəm: arxivdəkinin surətidir. Orada hər şeyi aydın, yerbəyer yazıb öz xəttilə.

– Nə bilirsən anketdəkilər gerçəkdir?

Ərim dinmir: etiraza yer də yoxdur, əslində. Keçmişi bərpa etmək arxeologiya ilə məşğul olmaq kimidir: qiymətli sümükləri, qırıntıları tapana qədər barmaqlarının arasından tonlarca toz-torpaq süzülüb keçsin gərək. Yaxud iri ağacı torpaqdan ayırmaq kimi: zədələnməsin deyə, kökləri bircə-bircə qazıb çıxarmalısan. Amma – əgər həmin köklər kiminsə amansız əlləri ilə çoxdan doğranıbsa – ən diqqətli, ardıcıl iş də bəzən heç bir nəticə vermir. Doğma adamın əlləri ilə törədiləndə bu, daha da ağrılı olur.

Anamın xalası qızı uzun müddət çarpayısının altında məktublar, açıqcalar, fotoşəkillər yığılmış bir yeşik saxlamışdı: oradakı – illərə görə seçilib möhkəm sapla sarınmış – yoğun bağlamalarda onun bütün keçmişi yatırdı. Ölümünə iki həftə qalmış, xəstəlikdən taqəti kəsilib yatağa düşdükdə isə tapşırıb ki, qutunun içindəkilər məhv edilsin, bircə vərəq də qalmasın.

Xəstənin sözündən çıxmağa kimsənin ürəyi gəlməyib: kağızlar elə orada, otaqdaca – yiyəsinin gözləri önündə, dəmir vannada yandırılıb. Həyatının tüstüyə çevrildiyini görərək rahatlaşan qadın bundan azca sonra ölüb. Amma övladları o dəyərli arxivi qoruyub-saxlamadıqları üçün indiyədək də özlərini bağışlaya bilmirlər.

– Fotoqrafiyanı nə vaxt icad ediblər? – soyağacımızın budaqlarına şövqlə çiçək-yarpaq çəkən qızım soruşur.

– XIX əsrin əvvəlində, haradasa üçüncü onilliyində. Amma foto həvəskarları üçün ilk emalatxanaları yalnız həmin əsrin sonlarında açmağa başlayıblar.

– Gec alınıb, – məyusluqla başını yellədir qızım.

Fotolar vatmanın üstünə sıx-sıx düzülüb, bəzən ucları bir-birinə dirənir və simaların fərqliliyi dərhal gözə çarpır. Almacıqlar – enlisi kalmıklara, incəsi polyaklara çəkib; gözlər – monqollardakı kimi qıyıq, üstü şişkin və geniş açılan, işıltılı; qıvrım saçlar – kimisində qara, kimisində buğdayı; burunlar – gah əməllicə yastı, gah da xalis gürcü profilincə donqar. Oğrun-oğrun qızımı süzürəm: bir belə fərqli olan bütün bu cizgilər hərlənib-fırlanaraq, görünməz spiral kimi burularaq gəlib onda özünə yer tapıb. Əgər bir neçə il sonra onun bir azca dik olan burnu düzləşər, açıq-sarışın saçları isə şabalıdıya çalarsa, təəccüblənməyək gərək. Qəbul edək ki, qan amili dünyada ən mürəkkəb məsələlərdən biridir.  

Bəs xarakter və şəxsi seçim məsələsi? İşdir, əgər qızım xarici dil müəllimi olmaq fikrinə düşsə, bunu onun müstəqil verdiyi qərarmı, yoxsa keçmişdən – pedaqoq əcdadlarından bir işarəmi sayaq? Yaxud acığından kiməsə çəkmə tolazlamaq istəsə, buna temperamentinin təzahürümü deyək, yoxsa, sadəcə, ulu qohumlarından olan bir qadının zərərli mirasımı?

Ümumiyyətlə, bizi – XXI əsrin fərdiyyətçi və özünədüşkün insanlarını, internet və kompüter texnologiyalarının qatı təəssübkeşlərini əvvəlki nəsillərdən ayıran sərhəd haradan keçir? Belə bir sərhəd varmı? O sərhədi çəkmək bu qədərmi vacibdir? Bəlkə, hər halda, ən başlıcası arxamızda bir boşluq hiss etməməkdir? Orada – arxada kimsə olduğunu anlamaqdır? Dönüb geriyə baxa, hətta oraya əl uzada bilməkdir?..

Axırıncı foto yapışdırılıb sonuncu ad-soyad yazılandan sonra vatmanı divardan asdıq ki, zəhmətimizin bəhrəsini qiymətləndirək. Yetkinli, ahıllı – ancaq yenə də çoxu cavan, hətta gənc olan – iyirmiyə qədər surət baxır bizə. Biz də onlara baxırıq. Və başa düşürük ki, əl işimiz bax burada – qızımızın çarpayısının yaxınında hələ uzun zaman qalacaq.

Bəs bizim özümüzdən nə qalacaq, tutalım, yüz il sonraya? Böyük ehtimalla, eyni şeylər: bir dənə fotoportret, tək bircə də ifadə (“bu həmin o babamızdır ki..., yaxud “bax bu nənəmizin...). Bu gün fotolarımızın sayı minlərlə ölçülsə də, sosial şəbəkələr hər addımımızı qeydə alsa da, soyağacımızın cızıldığı vatmana tək bircə fotoportretimiz yapışdırılacaq. Və nəticə-kötücəmiz onu göstərərək yalnız bircə – əsas məqamı xatırlayacaq.  

Qızım yerinə yetirilmiş tapşırığa görə “əla” aldı (əl işimizin formatı tapşırıqdakına uyğun gəlmədiyi üçün müəlliməsi bərk dilxor olsa da, qiymətini kəsməyə əli gəlməmişdi).

Ərim – ya bu işimizdən həvəslənmişdi, ya da başqa bir səbəb vardı – Zabaykalyenin məskunlaşdırılma tarixçəsi ilə ciddi maraqlanmağa başladı, sonra isə – çox keçməmiş – internet sayəsində uzaq qohumları tapışdılar onunla: ailənin soy-kökünü araşdırdığını öyrənmiş, bildiklərini bölüşmək istəmişdilər.

Mən tatar kəndinin həyatından bir neçə hekayə yazdım. O vaxtdan beş il keçib. Soyağacımız hələ də qızımın yatağının başucunda asılıb. Zaman-zaman qırışıb küncləri dikəldiyi üçün bəzi fotolar “ağac”dan düşürlər – biz də hər dəfə onları qaytarıb öz yerinə qoyuruq. Ola bilsin, şəkillərdən hansılarısa tezliklə yeniləmək lazım gələcək: işığın altında təsvirlər solur və aydınlığını itirir (hərçənd parlaq və təzə fotolardansa rəngi solmuşların həlim xətləri və sönük çalarları mənə daha xoş gəlir).

Bu yaxınlarda bir cüt də vatman aldıq, onları yapışqanla uzun zolaq kimi calayıb, ailəmizin zaman cədvəlini çəkib, tarixi hadisələrlə bərabər, oraya əcdadlarımızın doğum-ölüm tarixlərini, eləcə də öz təvəllüdlərimizi yazdıq. Otağın qarşı divarından asdıq onu.

İlk günlər, hər onun yanından ötəndə özümü saxlaya bilmir, iki dəqiqəliyə dayanıb bütün XX əsri və XXI yüzilin əvvəlini gözdən keçirirdim: cədvəlin bir nöqtəsində – elə eyni ildə – İkinci Dünya müharibəsi bitmiş və mənim atam doğulmuşdu; bir başqa nöqtəsində – Stalin ölmüş və anam dünyaya gəlmişdi; üçüncüsündə – Vyetnam müharibəsi başa çatmış və ərim anadan olmuşdu... Bütün bu hadisələr eyni flamastrla, eyni şriftlə, eyni ölçüdəki hərflərlə yazılmışdı. Amma bu artıq tamam başqa əhvalatdır. Ya elə həminkidir?! 

Tərcümə edən: Seyfəddin Hüseynli

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2023)