Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Qənirə Paşayevanın yazısını təqdim edirik
Güney Azərbaycan şeirini orijinal yaradıcılıq dəst-xətti ilə zənginləşdirən, poeziyaya yeni bir rəng, çalar qatan görkəmli şair Pərvin Etisaminin (1907-1941) adı ədəbiyyat tarixində gözəl təmsillər ustası kimi əbədiləşib. Azərbaycan əsilli şair “Sərxoş, lakin agah” adlı romantik şeirlər toplusu ilə böyük şöhrət qazanmış, öz şair mənini təsdiqləmişdir. XX yüzil farsdilli Azərbaycan şeirinin görkəmli nümayəndəsi kimi tanınan Pərvin Etisami Azərbaycanın qədim mədəniyyət və sənət ocağı Təbrizdə doğulmuş, ədəbi zövqü və dünyagörüşü bu doğma şəhərdə formalaşıb inkişaf etmişdir.
Onun haqqında çağdaşlarının yazıb nəşr etdirdiyi xatirələr şairin şəxsiyyəti, şərəfli fəaliyyət yolu haqqında yüksək fikir və qənaətlər yaradır. Şeirlərini çap etdirən, əsərləri haqqında düşüncələrini bildirən müəlliflər şairin ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühiti, ailəsi, doğulduğu yer və şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edən amillər barədə aydın təsəvvür yaratmışlar. Qulamhüseyn Təkmil Humayun Pərvin Etisamiyə həsr etdiyi məqaləsində yazır: “Pərvin öz dövrünün saleh və inanc sahibi olan insanıdır. Hər bir şairin, yazıçının və ya sənətkarın düşüncəsini anlamaq üçün, şübhəsiz ki, həmin şəxsiyyətin, özəlliklə sənətkarın formalaşmasında bir qəlib rolu oynamış dövrün ictimai-siyasi, mədəni durumunu öyrənmək lazımdır. ...Təbii ki, ictimai mühitin təsiri olmadan sənətkar formalaşmır”. Həm doğulduğu ailə mühiti, həm də fəaliyyət göstərdiyi ictimai çevrə Pərvin Etisaminin yaradıcılığına və sənətkar şəxsiyyətinə ciddi nüfuz etmişdir. Üzlət aşiqi, guşənişin şairin həyata baxışı ilk olaraq atasının təsirilə formalaşıb.
O, 1907-ci ildə Təbrizdə vali ailəsində anadan olub. Babası XIX yüzilin II yarısında Güney Azərbaycanın tanınmış aydınlarından biri kimi tanınıb. Atası Yusif Etisamülmülk Pərvinə hələ kiçik yaşlarından klassik Şərq ədəbiyyatını sevdirib. İranın çağdaş təcüməçi və şairlərindən biri olmaqla yanaşı, Təbrizdən millət vəkili seçilmiş Yusif Etisamülmülk işlərinin çox olmasına, ölkədəki çətin duruma baxmayaraq, qızının təhsili, düşüncələrinin formalaşması, istedadının üzə çıxması, poeziyanın dərinliklərinə bələd olması baxımından son dərəcə önəmli rola malik olmuşdur. Qızının yaradıcılığına ilk ədəbi qiymət verən də o, özü olmuşdur. Tədqiqatlarda Pərvin xanımın təlim-tərbiyəsində anasının müstəsna xidməti xüsusi vurğulansa da, şairin ədəbi inkişafı bilavasitə atasının adı ilə bağlıdır. Anasından əxz etdiyi milli-mənəvi dəyərlər, yüksək keyfiyyətlər onun Azərbaycan qadınının simvoluna çevrilməsində ciddi önəm kəsb etmişdir. Şairin anasına həsr etdiyi şeirlərin məzmunundan da görünür ki, anası İxtiyarülmülk xanım qayğıkeş, cəfakeş, gözəl və humanist insan, örnək bir ana və tərbiyəçi olmuşdur. Pərvin Etisaminin anası Nəsirəddin şah dövrünün natiq və katiblərindən, tanınmış aydınlarından olan, Qəvamüddövlə adı ilə tanınan, “Şuri” və “Qəvvam” təxəllüsləri ilə şeirlər yazan Mirzə Əbdülhüseyn Şuri Bəxşayeşin qızı idi. Pərvin Etisaminin babası Mirzə Əbdülhüseynin 9 qəsidə, 193 qəzəl, 4 müsəmmət, 1 tərcihbənd, 3 təzmin, 3 məsnəvi, 11 rübai və 1 saqinaməni əhatə edən “Divan”ı hazırda Təbriz Milli Kitabxanasında saxlanılır.
Pərvin Etisami Tehranda yerləşən Amerikan məktəbində təhsil almış, burada ingilis, ərəb dillərini mükəmməl öyrənmişdir. O, ən ünlü şairlərin, qələm adamlarının yanında fərdi ədəbiyyat dərsləri alaraq söz sənətinin sirlərinə dərindən yiyələnmişdir. Sonralar müəllim işləyən gənc şair 1926-cı ildə Pəhləvi sarayında işləməyə dəvət olunsa da, bu təklifdən imtina edib. Sənətsevər mədəni ailədə yetişdiyindən onun istedadlı gənc kimi özünü təsdiqləməsi, daha geniş çevrədə tanınması isə çətin olmayıb. O, hələ yeniyetmə yaşlarından atasının yanında böyük şair və yazıçılarla tanış olmuş, özü də uşaqlıqdan şeir yazmışdır. Gənc şairin əsərlərinə diqqətlə yanaşan atası Yusif Etisami qızının istedadını yüksək dəyərləndirərək yazırdı: “Pərvin xanım üslub, şəxsiyyət, fəlsəfi fikir, əxlaqi ifadə baxımından digərlərindən fərqlənməyi bacarmışdır. Pərvinin şeiri ovqat, əhval şeiri olamayıb, fərdi deyil. Onun şeiri böyük tərbiyə, zarafat, əxlaq şeiridir. Onun şeiri nəğmədir, məhəbbət ruhiyyəsidir, duyğu, fəzilətdir. Onun şeiri çalışqanlıq, əməl, razılıq, fəallıq nəğməsidir. Bu şeirlər oyaqlıq, salehlik, xilas nəğməsidir”. Az müddətdə bu “salehlik, xilas nəğmələri” bütün qapıları döymüşdü. Onun misraları yaxın-uzaq diyarlara yol tapmış, qəlbə yaxın, ruhu titrədən misraları hamı tərəfindən sevilmişdi:
Əqlilə evraqi dünyaya girərkən ey könül,
Eşqi də bir giz kimi içdə nihaan saxlamaq...
Can bağında anbaan əkmək gərək min türlü rəng,
Ol könül bağında yetkin baağbaanı saxlamaq.
Eşq üçün bəslər ikən sirlərlə dolğun bir könül,
Ərməğan ol yar üçün sevdalı caanı saxlamaq...
Pərvin xanımın sənət yolunda uğurları bir-birini əvəz etsə də, şəxsi taleyi uğursuz olmuş, atasının əmisi oğlu ilə 1934-cü ilin yayında qurduğu ailənin ömrü uzun sürməmişdir. Bundan sonra şair ömrünün sonunadək bir daha ailə qurmamış, həyatını bütünlüklə şeirə-sənətə həsr etmişdir. Tənha və təcrid olunmuş bir həyat tərzi keçirən Pərvin Etisaminin böyük istedadı daha çox əsərlər ərsəyə gətirməyə imkan versə də, ömrü yarıda qırıldığından bunu gerçəkləşdirə bilməmişdir. O, cəmi 35 il yaşamışdır. Həyatda yeganə hamisi olan sevimli atasının ölümündən sonra həyatı dərdə, qəmə bürünmüş, möhkəm sarsılmışdır. Ümidini yalnız qələminə sarılmaqda, yazıb-yaratmaqda görən şair dərdini misralara yükləmişdir. Lakin bu həsrət ömründə yaşadığı bütün dərdlərdən ağır idi – şairin qəm qoxulu şeirlərində həmin itkinin yaşatdığı ağrı-acını daha aydın hiss etmək olur. Pərvin xanım bu ayrılıqdan 3 il sonra bu dünyaya gözlərini əbədi yumub. O, 1941-ci ildə Qum şəhərində vəfat etmişdir. Pərvin Etisaminin qəfil ölümü bütün ölkəni yasa qərq etmiş, xatirəsinə şeirlər, saysız mərsiyələr həsr olunmuşdur. Qum şəhərində, atasının məzarı yanında dəfn edilən şairin qəbir daşında sağlığında özünün seçdiyi “Nə gördün” rədifli qəzəli həkk olunub:
Ey gül, bağ ara təhlükədən qeyri, nə gördün?
Neştər kimi sözdən, ləkədən qeyri, nə gördün?
...Bəsdir bu qədər parladın ulduz kimi, ey ləl.
Yoxdur olanın, səksəkədən qeyri, nə gördün?
Ölümündən öncə, bu əzablı dünyadan yol alıb getməyə hazırlaşanda qəbri üstə həkk olunacaq şeirini seçməsi insanın canına, ruhuna bir üşütmə salır. Bu qədər ağır daxili gücü 35 yaşın astanasında o qədər rahat qəbul etmək hər yaradıcı qəlbin yükü ola bilməz. Yəqin ki, bu güc ancaq zərif qəlblə polad iradənin vəhdətindən doğa bilərdi...
Özündən sonra zəngin bir yaradıcılıq mirası qalan şairin şeirləri ona əbədiyaşarlıq qazandırmışdır. Fitri istedadı hələ kiçik yaşlarından üzə çıxan, 9 yaşındaykən şeirlər yazan Pərvinin sənətə gəlişi həyatını bütünlüklə dəyişdirmişdi. Güneyli ailələrdə qız uşaqlarına aid “şirin, parlaq, gözəl” anlamlarını ifadə edən “Rəxşəndə” – əzizləmə müraciəti onun şeir yazması ilə “Pərvin”ə çevrilib. Doqquz yaşında ilk şeirlərini yazanda və bir qədər sonra çap etdirənincə Pərvin imzası ilə tanınmağa başlayıb. Şairin ilk şeirləri 1921-1922-ci illərdə “Bahar” dərgisində gün üzü görəndə böyük oxucu rəğbəti ilə qarşılanıb. Bu təzə istedad, yeni nəfəs, özünəxas yaradıcılıq tərzi, ilk növbədə insan duyğularını təbiət hadisələrinə bənzətməsi ilə seçilirdi...
Dövrün siyasi və mədəni dəyişiklikləri, İranda baş verən mürəkkəb ictimai hadisələr Pərvin Etisaminin şeirlərinə ciddi təsir göstərib. İctimai görüşlərinin formalaşması yaratdığı bədii örnəklərdə dolğun əksini tapıb. Ona böyük şöhrət qazandıran “Sərxoş, lakin agah” adlı romantik şeirlər toplusundan da göründüyü kimi, həssas qəlbli Pərvin Etisami öz dövrünün qəddarlığa, zalımlığa, amansızlığa qarşı çıxan ən güclü ədəbi səsi olmuşdur. İranda qadınların acınacaqlı taleyinə həsr olunan təsirli şeirləri də bu qəbildəndir. Bu şeirlərdə qadınlar, uşaqlar, qoca qarılar, onların ağrıları, əzab-əziyyətləri, acınacaqlı taleyi çox ustalıqla təsvir olunmuşdur. Şeirlərindəki yüksək emosionallıq, sonsuz həssaslıq şairin yaşadığı ölkənin, bütövlükdə bəşəriyyətin taleyinə sənətkar münasibətini ifadə edir.
Pərvin Etisaminin yazdığı 210 şeirin çoxu gündəlik üzüntülər və onların həlli yollarının axtarışı ilə bağlıdır. Onun 156 şeirlik ilk “Divan”ı 1935-ci ildə həmin dövrün tanınmış şair və ədəbiyyatşünası Məhəmməd Tahir Baharın ön sözü ilə yayınlanmışdır. Bu “Divan”a daxil olan şeirlərin hər birində aydın müşahidə etmək olur ki, Pərvin xanım Etisami əsərlərini fars dilində yazsa da, ruhən hər zaman doğma Azərbaycana bağlı olmuşdur. Pərvin xanım həm də gözəl təmsilləri ilə ün qazanmış, dövrünün təmsil ustası kimi tanınmışdır.
Onun şeirlərində xalqının qəlbi döyünür. O, öz xalqının sadə dilində yazır, bu sadəlikdə bütöv Azərbaycanın mehribanlığını, əzmkar, güclü xarakterini əks etdiridi. Pərvin Etesaminin nə qədər səmimi, təvazökar və ədalətli insan olduğu, əxlaq və insanlıq məsələlərinə böyük önəm verdiyi, zülmə və despotizmə qarşı mübarizliyi şeirlərində dolğun ifadəsini tapıb. O, yaradıcılığında ciddi sosial məsələlərə toxunur, yoxsul və məzlum insanlara şəfqət göstərməyə səsləyirdi. Dövrün siyasi mühiti demokratiyaya məhdudiyyət yaratdığından bir çox qabaqcıl şairlər kimi Pərvin Etisami də şeirlərində açıq deyə bilmədiyi mətləbləri alleqoriya metodundan istifadə ilə dilə gətirirdi. Onun şeirlərinin çoxu dialoq – çiçəklə, təbiətlə, öz ürəyi ilə söhbət şəklində yaxud iki xəyali rəqib arasındakı mübahisə formasında qurulmuşdur...
Pərvin Etisaminin şeirlərində etiraz motivi olduqca güclüdür. Dövrünün bütün mürtəce qüvvələrinə, ictimai bərabərsizliyə, despotizmə, istibdada qarşı kəskin etirazı onun şeirlərinin tənqid pafosunu qüvvətləndirir, oxucunu düşünməyə vadar edirdi. Şairin tənqidi təmsillərində daha ustalıqla verilmişdir. Təmsillər şairin yaradıcılığının böyük bir qismini əhatə etməklə yanaşı, həm də bu şeirlərin əsas bədii qayəsini, sənətkar məqsədini ifadə edir. Satirik və nəsihətamiz məzmunlu, təsviri xarakter daşıyan, həcmcə o qədər də böyük olmayan yüzdən artıq təmsilində Pərvin Etisami tənqid etdiyi məsələləri yığcam şəkildə, poetik ümumiləşdirmələrlə vermiş, məqsədinə nail olmuşdur. Alleqorik janrın bütün imkanlarından məharətlə istifadə edə bilən şairin təmsilləri çox dərin məzmunlu olub, siyasi, ictimai, əxlaqi dəyərlərə malikdir.
Pərvin Etisaminin təmsilləri onun dövrü, mühiti və yaşadığı cəmiyyətdəki ədalətsizliyi ifşa edən, yüksək bədii formada yazılan, böyük ictimai önəm daşıyan əsərlərdir. “Gövhərin qiyməti”, “Uzaqgörən ana”, “Ey pişik”, “Bülbül və qarışqa”, “Ox və kaman”, “Tuti və şəkər”, “Bez və almaz”, “Dağ və saman”, “Qurd və it”, “Qurd və çoban”, “Gül və tikan”, “Qarışqa və ilan” kimi təmsilləri bu cəhətdən özəlliklə diqqətəlayiqdir.
Bu gün Təbrizdə bir ev var. – Könüllərin məskəni, şeir, sənət işığı saçan ev... Təbrizin qədim küçələrindən birində yerləşən bu qədim ev Pərvin Etisaminin evi olub. Evin bir hissəsi XIX yüzildə, Qacarlar dövründə, digər bir hissəsi isə Pəhləvilər dövründə tikilib. Vaxtilə qonaq-qarası, sözü-söhbəti əskik olmayan bu qədim evin, hazırda yalnız pəhləvilər dövründə tikilən hissəsi salamat qalıb. Ev Çaykənarı Xiyabanında yerləşir. Həyətindəki divarlarda Təbrizin görkəmli şəxslərinin şəkilləri əks olunub. Evin girişində isə pilləkənləri qalxan halda təsvir olunmuş Pərvin Etisaminin heykəli qoyulub. 28 mart 2006-cı ildən etibarən şairin evi İranın milli mədəni irsi siyahısına salınıb. İndi muzey kimi ziyarətçilərini qəbul edən bu evin hər hücrəsində şairin ruhunun tənhalığı hiss olunur.
Cismani yoxluğundan keçən onilliklər Pərvin Etisamini əsla unutdurmayıb. Xalq öz görkəmli şairinə ehtiramını muzeyini ziyarət etməklə, şeirlərini əzbər bilməklə, bu möhtəşəm yaradıcılığı yeni nəsillərə tanıtmaqla bildirir. 2005-ci ildən etibarən hər ilin mart ayında İranda “Pərvin Etisami Qadın Filmləri Festivalı” keçirilir. Bu festivalda qadın kino rejissorların çəkdikləri qadın mövzulu filmlər nümayiş etdirilir. 2011-ci ildə Suriyanın Dəməşq şəhərində keçirilən “Pərvin Etisami örnək ədəbiyyatçı” adlı seminar da şairin yaradıcılığına qarşı rəğbətin, marağın davam etdiyini göstərir. 2012-ci ildə Təbrizdə toxunan, iki ilə ərsəyə gələn və hazırda Təbriz şəhər muzeyində saxlanılan “Azərbaycan tarixi” adlı xalçanın üzərində Azərbaycanın tarixi abidələri və tanınmış simaları ilə yanaşı Pərvin Etisaminin də şəkillərinin toxunması şairin öz millətinin, vətənin simvollarından birinə çevrilməsinin isbatıdır. Şairin Azərbaycan dilinə çevrilmiş seçmə şeirləri “Ləldən parlaq” adı ilə nəşr olunaraq, çağdaş oxuculara təqdim edilib. Bütün bu dəyərləndirmələr bir daha göstərir ki, Təbriz qoxulu misraların müəllifi qısa ömür sürsə də, könüllərdəki mənəvi ömrü davam edir... Ruhu şad olsun!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.02.2023)
