“Çərşənbə qiraəti” rubrikasında növbəti görüşdə xoş gördük.  “Yalanın 17 anı” sənədli fentezisi böyük rezonans doğurduğundan müəllifin - yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin seçimində portalımız romanın ən maraqlı hissələrini dərc etməkdədir. Müsbət haldır ki, tarixi faktlarla ermənilərin iç üzünü açan bu romandan seçmələri oxucular sosial mediada paylaşmaqdadırlar. Qoy hamı oxusun və agah olsun.

 

                

 

13-CÜ PROSES.

 TELMAN QDLYAN

 

Bu da nəhsinci – 13-cü proses. Axirət insanı üçün 13 rəqəmi, qara pişik, tək səbir kimi nəhs əlamətləri bir əhəmiyyət kəsb etməz, amma bu gün ittiham olunan Əsas dünyanın nümayəndəsi olduğundan 13 rəqəmi onu çox ilgiləndirirdi.

-Qalxın, Divan gəlir!

Tamaşaçılar ayağa qalxıb Divan heyətini alqışladılar. Səhnədə növbəti portretin üzərindən ağ örpək götürüldü. Yaşlı bir kişiydi, xırda gözləri ilə diqqəti cəlb edirdi. Həmin an mühafizəçilər portretdəki şəxsi müttəhim kürsüsünə gətirdilər, kulisdən isə onun adı oxundu:

-Özbək xalqına qarşı amansız cinayətlərdə ittiham olunan Telman Xorenoviç Qdlyan, 80-ci illər SSRİ prokurorluğunun xüsusi müstəntiqi, “Pambıq işi”, yaxud “Özbək işi” deyilən tarixə düşmüş ən çirkin və ən amansız istintaq işinin rəhbəri.

Qdlyan “Gərək elə bu nəhs rəqəm mənə düşəydi?” kəlmələriylə narazılığını bildirib müttəhimlər kürsüsündə əyləşdi.

Dərhal arayış səsləndi:

-Arayış: ““Pambıq işi”, yaxud “özbək işi” Özbəkistan SSR –də Rəşidov idarəçiliyi dönəmində iqtisadi cinayətlər və korrupsiya faktlarını araşdırmaq məqsədi ilə keçirilmiş istintaqların, qaldırılmış cinayət işlərinin ümumi adıdır. Bu prosesə geniş önəm verilmiş, bununla digər Sovet Respublikalarındakı milli kadrlara da “yolunu azmamaq” dərsi verilmişdir. Həmin vaxtda SSRİ iqtisadi tənəzzül dövrünə qədəm qoyurdu, bu proses xalqa günahkarlar təqdim etməyə hesablanmışdı ki, tutalım, uzaq Pribaltikada hansısa bir latış ərzaq qıtlığına görə ölkə rəhbərliyini deyil, Özbəkistanın hansısa kolxoz sədrini müqəssir bilib lənətləsin. Ümumilikdə 800 cinayət işi qaldırılmış, 4 mindən artıq insan cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur.”

Qdlyan yerini rahatladı, onun prosesi 13-cü idisə, demək, o, müttəhimlər sırasını 13-cü tərk etmişdi, orada cəmi 4 nəfər qalmışdı, müttəhimlər kürsüsündən müttəhimlər sırasında qalmış həmin o 4 nəfərə əl elədi, yumruğunu düyünləyib tərpətdi, ermənicə “menk xaktenq” söylədi, erməni dili tərcüməçisi “O dedi ki, biz qalib gələcəyik” deyə Qdlyanı tərcümə elədi, dərhal auditoriyadan narazı ifadələr, fit səsləri eşidildi.

Baş Hakim prosesi açıq elan etdi, bir şəxsin bütün bir xalqa qənim kəsilməsini mümkün edən sovet imperiyasını lənətləyib özbək xalqının dərdinə şərik olduğunu bildirdi, dərhal Qdlyanın tərcümeyi-halı ilə tanış olmaq üçün diktorların dinlənilməsini istədi.

Kişi diktor uca səslə oxumağa başladı:

-Telman Xorenoviç Qdlyan 1940-cı ildə Gürcüstanın Axalkalaki bölgəsində, ermənilərin kompakt yaşadığı Böyük Samsar kəndində anadan olub. Saratov hüquq institutunda təhsil alıb. Əmək fəaliyyətinə Ulyanovsk vilayəti prokurorluğunda müxtəlif vəzifələrin icrası ilə başlayıb, 1983-cü ildə SSRİ Prokurorluğu yanında xüsusi mühüm işlər üzrə baş müstəntiq təyin olunub. Həmin il onu Özbəkistandakı pambıq pripiskası və korrupsiya işini araşdırmaq üçün ora yollayıblar, həmin iş nəticəsində başda aqrar-sənaye birliyinin rəhbəri A.Adılov olmaqla bir neçə yüksək vəzifəli məmur, hətta nazir həbs olunub, bir neçəsi, o cümlədən daxili işlər nazirinin müavini Davıdov intihar edib, Özbəkistana rəhbərlik edən şəxslər – 1-ci katib və Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən kənarlaşdırılıb. Bu proses, hətta 1-ci katib Şaraf Raşidovun intiharı səviyyəsinədək gedib çıxıb.

Sonra diktor –Diqqət monitora- söylədi, hamı monitora baxmağa başladı. Monitorda SSRİ Mərkəzi Televiziyasının 1989-cu ilə aid “Pambıq işi” ilə bağlı süjet göstərilirdi. Qdlyan idi, Moskvada – SSRİ rəhbərlərinin qarşısında şəstlə dayanıb onlara həbsxanalara saldığı özbəklərdən müsadirə olunan qızıl-zinyət əşyalarından yaranmış təpəni göstərirdi.

 Diktor mətni isə oxunmaqda idi: - Bəli, 1983-cü ildə - SSRİ rəhbəri Andropovun dövründə başlayan və 1991-ci ildə digər rəhbər olan Qorbaçovun dövründə yekunlaşan bu proses doğrudan da Qdlyana böyük məşhurluq gətirmişdi. O, özünü teleulduz ampluasında çox gözəl hiss edirdi. Qorbaçov perestroykasının tarixin ağ ləkələrini aradan götürmək missiyasını həyata keçirən “Vzqlyad” proqramına çıxır, kommunist rejimin cinayətlərini Özbəkistan üzərində isbatlamağa çalışırdı. Hətta SSRİ rəhbərliyinin təmsilçisi Yeqor Liqaçov söyləmişdi ki, Telman Qdlyan və onun həmkarı Nikolay İvanov SSRİ-nin dağılmasına Pambıq işi prosesi ilə ciddi töhvə vermişlər.

Süjet nümayişi bitəndən sonra diktor mətni davam etdi:

-Rəsmən Sovet və Rusiya ictimai-siyası xadimi kimi tanınan müstəntiq Qdlyan SSRİ dağılanda isə Moskvada yeni prosesə cəlb olundu, bu dəfə korrupsiyaya qurşanmış ittifaq rəhbərlərinə kompromat toplayırdı, demokratlara qoşulması, Qavriil Popovla birgə bütün müxalifət mitinqlərində iştirak etməsi isə siyası ambisiyalardan daha çox özünüqoruma instinktləri ilə bağlıydı. Çünki onu istintaq altında olanlardan rüşvət almaqda ittiham edənlər vardı. Qdlyanın başında həmişə zil qara panama olardı və insanlar uzaqdan tribunadakı panamalını görməyə alışmışdılar.

Baş Hakim diktora xitabən söylədi:

- Moskvada həmin o mitinqlərin birinin mən də canlı şahidi olmuşam, Qavriil Popovu mən də tanıyırdım, demək ki, böyründəki panamalı Qdlyan imiş. Amma diktorun indicə ötəri toxunduğu bir detalı mütləq şərh etmək lazımdır. Mühakimə etdiyimiz şəxsin demokrat libasına bürünməsinin konkret səbəbi 1989-cu ilin mayında SSRİ Prokurorluğunun ona qarşı cinayət işi qaldırması idi. SSRİ-nin o vaxtkı prokuroru A.Suxarev 2011-ci ildə keçmiş xatirələrindən söz aşarkən “Pambıq işi”nə də toxunmuş, belə söyləmişdi. Bir dəqiqə, qoyun oxuyum.

Baş Hakim Qdlyanın “Mən etiraz edirəm. Bu, şər və böhtandır” deyə çığırmasının müşayiəti altında qeyd dəftərindən oxumağa başladı:

-”Mən baş prokuror idim, ən son işim Qdlyanın işi oldu. O, prokurorluq əməkdaşı olsa belə korrusiya yolunda dayanmışdı. Qdlyan o dövrdə çox məşhurlaşmışdı, Ali Sovetin deputatlığına yüksəlmişdi. Mənimçünsə bu iş şərəf işi idi. Biz dərhal müəyyən sanksiyalara nail olduq. 1990-cı ilin fevralında o, partiya sıralarından xaric edildi, aprelddə SSRİ Ali Soveti Qdlyanın fəaliyyətindəki nöqsanları faş elədi, ardınca o, Prokurorluqda tutduğu vəzifəsindən də azad edildi. Amma Ermənistanda dərhal öz adamlarına yiyə duranlar tapıldı, Qdlyanı Ermənistan Alı Sovetinin deputatı etdilər, o, Moskvada yaşaya-yaşaya toxunulmazlıq statusu əldə etməklə dərhal “Demokratik platforma” deputat qrupunda yer aldı, ”Demokratik Rusiya” hərəkatına üzv oldu. Çox təəssüf ki, SSRİ-nin dağılması səbəbindən “siyasi şəraitin dəyişməsi” formulirovkası ilə 1991-ci ildə Qdlyanın cinayət işinə xitam verildi.”

Qdlyan yerindən var gücü ilə bağırdı:

-Bu necə mötəbər yerdir ki, orada boş, absurd sözlər səslənir? Suxarev sadəcə o vaxtlar mənim karyera yüksəlişimi həzm edə bilməyib yerimə göz dikmişdi, sonradan da ağlına gələnləri yazdı, onun cızma-qaralarının ədalət divanına əsla dəxli yoxdur.

Baş Hakim “Biz Divanda ən mötəbər mənbələrə müraciət edirik, cənab Qdlyan” sözləri ilə Qdlyanı yerində oturdub diktordan davam etməsini xahiş etdi. Diktor da davam etdi:

 -Qdlyan əməllicə əl-qol açmışdı, hətta o dövrün olduqca populyar proqramı olan, Qorbaçov perestroykasının ruporu sayılan “Vzqlyad” teleproqramının aparıcısı Yevgeni Dodolevlə birgə “Piramida 1” kitabını ərsəyə gətirmişdi. Rusiya Xalq Partiyasını təsis etmiş, İnsan hüquqlarının müdafiəsi və mərhəmət Fondlarını yaratmışdı. Xüsusən, Özbəkistanda törətdiyi qanunsuzluqlar və haqsızlıqlar, insan haqlarının kökündən tapdanması, şantaj və cəzavermələrlə dolu istintaq, dəlil-sübutsuz insanları həbs etmək, onların həyat yoldaşlarını, azyaşlı uşaqlarını belə həbsxanaya salmaq kimi qansızlıqlar və rəzalətlər törədən bir kəsin “mərhəmət”, “insan hüququ müdafiəçisi” ampluası hədsiz riyakarlıq kimi görünürdü. 1991-ci ilin avqustunda qiyam nəticəsində SSRİ-də hakimiyyət dəyişikliyi olanda demokrat imicli Qdlyan da həbs olunaraq VDV kazarmasında yatmalı oldu. Həbsdən çıxdıqdan sonra daha aktiv şəkildə ictimai fəaliyyətə qoşuldu, Dodolevlə birgə “Piramida 2” və “Qanunsuzluq dövrünün mafiyası. Kreml işi” kitablarını da yazdı. Bu kitablarda Qdlyan özünü Kreml və Özbəkistanın qorxunc korrupsioner mafiyası ilə təkbaşına mübarizə aparan qəhrəman ampluasında təsvir etmişdi.

Yaşlı hakim özünü saxlaya bilməyib yerindən söz atdı:

-Çox riyakar bir siyasət!

Qdlyan da sükutda qalmayıb ona dərhal cavab qaytardı:

-Xeyir, mən həqiqətən demokrat olmuşam, Qorbaçovun devrilməsi, yerinə demokrat Yeltsinin gəlməsi bizim iradəmiz hesabına baş tutub. O vaxtlar...

Baş Hakim müdaxilə edib Qdlyandan diktora mətni oxuyub tamamlamasına imkan verməyi xahiş etdi.

Diktor oxunuşa davam etdi:

-1992-1994-cü illərdə  Qdlyan siyası olimpdə bir az da parladı, Yeni Rusiya siyası blokuna rəhbərlik etməyə başladı. Rusiya Prezidenti yanında İctimai Palataya üzv seçildı. 1995-ci ildə ictimai-siyası vəzifələrinə birini də əlavə etdi, “Novıy vzqlyad” qəzetində köşə aparmağa başladı. Yazılarında hey Özbəkistan və Kreml mafiyasını vurur, onları “vətən mafiyası-daxili faşistlər” kimi qələmə verirdi. 1995-1999-cu illərdə yaşadığı Moskvanın Babuşkino dairəsindən  Dövlət Dumasına deputat seçildi. Avroparlamentlə əlaqələr üzrə nümayəndə heyətinə başçılıq etdi. Rusiya regionları üzrə deputat qrupunun üzvü oldu, “Rusiya-Yunanıstan” parlament qrupuna başçılıq etdi. O ki qaldı, bugünkü Qalyana, Qdlyan hələ də ona “çörək vermiş” Özbəkistan işi barədə müsahibələr verir, açıqlamalarla gündəmə gəlir. Hələ də özünü qəhrəman sanır. Özbəkistanda isə onun əməllərinə gec də olsa lazımi qiymət verilməsini tələb edirlər.

Diktor mətnini bitirdi, Baş Hakim ona minnətdarlıq edib ekspertlərdən xahiş elədi ki, Özbəkistan – Ermənistan münasibətləri barədə mütləq arayış səsləndirsinlər. Amma indilikdə isə diktorun son cümləsinə aydınlıq gətirilməsini istədi Baş Hakim: Özbəkistanda Qdlyandan nə kimi narazılıqlar və şikayətlər var? Bu ki, prosesə əlavə rəng qatır, çalarlar verir?

Baş ekspertin göstərişi ilə ekspertlərdən biri – alman kürsüyə çıxıb öz alman dəqiqliyi ilə hazır arayışı oxumağa başladı:

-“Yaxın zamanda Özbəkistanın bir qrup ictimai xadimi respublika prokurouna müraciət edərək 80-ci illərdə SSRİ Prokurorluğunun xüsusi işlər üzrə müstəntiqi olmuş, hazırda Moskvada yaşayan milliyyətcə erməni Telman Qdlyan barədə cinayət işi açmağı xahiş etdi. Müraciəti imzalayanlar tarixçi-publisist Şöhrət Salamov, psixoloji elmlər doktoru Mahmud Yuldaşev, Kaşkadarya vilayət Daxili İşlər Nazirliyi siyası şöbəsinin keçmiş müdiri Ollomurod İsakulov, ehtiyatda olan podpolkovnik Şokir Dolimov və yazıçı Akbar Mirzo idilər”.

Ermənilər əyləşən sıradan vəkil söz alıb söylədi:

-Bu şəxslər uydurma şəxslər də ola bilər. Mən vəsadət qaldırıram ki, bu şəxslərin həqiqətən mövcud olduqlarını və qeyd edilən vəzifələri daşıdıqlarını Divan sübut etsin.

Dərhal ekspertlər masasında qarışqa işgüzarlığı ilə kağız-kuğazı qurdalayıb monitora deyilən şəxslərin fotolarını, sənədlərinin kopyalarını, iş və yaşayış yerlərindən arayışları çıxartdılar. Paralel olaraq da alman ekspert çıxışını davam etdirdi:

-“Həmin bu şəxslər Qdlyanı özbək xalqına qarşı törədilən misilsiz cinayətlərdə ittiham edirdilər. Belə ki, müraciətçilərin fikrincə, Qdlyanın başçılıq etdiyi istintaq qrupu 1983-1989-cu illərdə özbək xalqına qarşı saxta ittihamlarla əsl terror həyata keçirmişdi. Tarixdə “Pambıq işi” kimi qalan bu prosesdə hətta qanunsuz həbs etdikləri məmurların, əməkçilərin sonradan həyat yoldaşlarını və uşaqlarını belə həbsxanaya salmışlar. Qdlyan və onun komandası neçə-neçə insanı özlərini öldürməyə məcbur etmişdir. Bu insan istintaqın özünəməxsus yeni formasını kəşf edərək bütün istintaqlarda hədə-qorxu, şantaj və təhqiretmələr tətbiq etdirmişdir.”

Bu yerdə Baş Hakim üzünü erməni sırasına tutub elan etdi ki, adıçəkilən şəxslərdən biri - tarixşi-publisist Şuhrat Salamov Divanın Telman Qdlyana yönəli prosesində əsas şahid və ittihamçı qismində iştirak edir. Söz ona verilir.

Xoş simalı özbək Şuhrat Salamov kürsüyə çıxdı, özbək mehribançılığı və səmimiyyətiylə dolu yüngül təzimlə hamını salamlayıb səsini arıtlayaraq nitqinə başladı:

-Hörmətli Divan heyəti, hörmətli tamaşaçılar. Mən Özbəkistanın kifayət qədər  tanınmış tarixçisi, publisisti və ictimai xadimiyəm, Şuhrat Barlas təxəllüsü ilə kitablarım çıxır. Lap bu yaxınlarda  “Daşnaklar Fərqanədən Qarabağa qədər” adlı kitabımın həm Özbəkistanda, həm də bir neçə qardaş ölkədə təqdimat mərasimi keçirilib, kitabım universitetlərə paylanıb. Həmin kitabın mövzusu əsasında eyniadlı sənədli film də çəkilərək tamaşaçıların ixtiyarına verilib. Mən kitabda 300-ə yaxın mənbədən istifadə etmişəm. Düşünürəm ki, bu kitabı tirajlayıb, bütün universitetlərə verməliyik. Ermənilərin türklərə qarşı törətdikləri ağlasığmaz hadisələri, faciələri yetişən gənclik öyrənməlidir. Bu faciələr təkrarlanmasın deyə bu tarixi dərindən öyrənməliyik. Fərqanədə başlayaraq Özbəkistanın müxtəlif yerlərində ermənilərin törətdiyi faciələr hamısı bizim faciədir.

Natiq azacıq pauzadan sonra nitqinə davam etdi:

-Kitabımda Özbəkistanın tanınmış tarixçilərinin Türküstan hadisələri ilə bağlı çıxışları yer alıb. Filmdə Türküstanda ermənilərin özbək xalqına qarşı törədilən soyqırımı ilə yanaşı, 1918-ci ilin mart ayında Bakıda, Qubada və Azərbaycanın digər regionlarında daşnakların törətdiyi qətliamlar, talanlar, habelə ötən əsrin sonlarında azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası, Qarabağda başlanan işğalçılıq və etnik təmizləmə siyasətindən də ətraflı bəhs edilib. Ümumilikdə, rəsmi məlumatlara görə ermənilər təkcə 1918-ci ildə Fərqanə vadisində 35 min özbəyi qətlə yetirib. Bu, mənim xalqımın tarixinin ən qara səhifəsidir. Ötən əsrin 80-ci illərində erməni müstəntiq Telman Qdlyanın mənim vətənimdə törətdikləri isə bu soyqırımının məntiqi davamıdır.

Şuhrat Salamovun çıxışından sonra Baş Hakimin xahişi ilə Özbəkistan–Ermənistan münasibətlərinin hazırkı durumu barədə vəd edilən arayış səsləndirildi. Ekspert arayışı şərhlər verə-verə təqdim etdi:

- “Özbəkistan və Ermənistan arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər barədə onu deyə bilərik ki, münasibətlər əsla dost münasibətləri kateqoriyasına aid edilə bilməz. Düzdür, hər iki ölkə bir-birini müstəqil dövlətlər və dünya birliyinin tamhüquqlu üzvləri kimi tanıyırlar. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 27 oktyabr 1995-ci ildə qurulmuşdur, Moskvanın təklifi və vasitəçiliyi ilə ortaq protokol Moskvada imzalanmışdır. Hər iki dövlət 1991-ci ilin ikinci yarısında de-fakto və ya rəsmi müstəqillik əldə etdikləri SSRİ tərkibindəki keçmiş ittifaq respublikalarındandır deyə, yalnız rəsmi Moskvanın təsir rıçaqları nəticəsində diplomatik münasibətlər kağız üzərində olsa belə, hər halda vardır. Amma ermənilərin özbək xalqının başına açdığı oyunlar müstəqil Özbəkistanda örnək sayıldığından, tərəflərin bir-birinin ərazilərində birbaşa səfirlikləri və ya digər nümayəndəlikləri yoxdur. Ermənistan Özbəkistan Respublikasının Rusiya paytaxtı Moskvadakı səfirliyinin konsulluq bölgəsinə daxil edilmişdir.

SSRİ dağılandan bəri iki dövlət arasında vizasız rejim mövcuddur. Özbəkistan vətəndaşları Ermənistanda vizasız 180 gün, Ermənistan vətəndaşları isə Özbəkistanda 90 gün qalmaq hüququna malikdirlər. 2018-ci ilin nəticələrinə görə cəmi 1529 nəfər Ermənistan vətəndaşı Özbəkistana səfər etmişdir. Bu, Ermənistan vətəndaşlarının Azərbaycan istisna olunmaqla postsovet məkanında ən az səfəretmə göstəricisidir.”

Baş Hakimin “Bəs Özbəkistanda nə qədər erməni və müvafiq olaraq da, Ermənistanda nə qədər özbək yaşayır” sualını ekspert  dərhal cavablandırdı:

-Təbii ki, Ermənistan əsasən monoetnik dövlətdir, bu səbəbdən özbək diasporu bu ölkədə praktik olaraq yoxdur, Ermənistanda hazırda bir nəfər olsun belə özbək yaşamır. Sovet dövründə on minlərlə etnik erməni əsasən Ermənistan SSR-dən respublikanın iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində işləmək üçün Özbəkistan SSR-ə köçmüş və ya göndərilmişdir. 2009-cu il statistikasına görə Özbəkistanda təxminən 70 min etnik erməni yaşayır. Beləliklə Özbəkistanda kifayət qədər böyük erməni diasporu mövcuddur. Özbək erməniləri əsasən Özbəkistanın Daşkənd, Səmərqənd və Buxara kimi şəhərlərində yaşayırlar. Daşkənddə Müqəddəs Filip Kilsəsi, Səmərqənddə isə Müqəddəs Məryəm Erməni Kilsəsi fəaliyyət göstərir.

Baş Hakim iqtisadi əlaqələr barədə də bilgi verilməsini xahiş edəndə bu bilgilər səsləndirildi:

-2014-cü ilin sonunda Özbəkistan və Ermənistan arasında ticarət dövriyyəsi cəmi 3,6 milyon dollar təşkil etmişdir. 2016-cı ilin sonunda ölkələr arasında ticarət 3,1 milyon dollar olmuşdur. Ermənistan ticarət dövriyyəsi baxımından Özbəkistan üçün Zaqafqaziyanın axırda gedən ölkəsidir. Ermənistandan Özbəkistana daha çox siqaret və konyak – zərərli maddələr ixrac olunması da bəlkə talenin ironiyasıdır.

Və ən nəhayət, bu informasiya səsləndirildi:

-İki ölkənin prezidentlərinin və ya baş nazirlərinin bir-birlərinə dövlət və ya rəsmi səfərləri heç baş verməmişdir. 2015-ci ilin fevral ayına olan məlumata görə Özbəkistan və Ermənistan arasında bu illər ərzində cəmi beş müqavilə və iki protokol imzalanmışdır.

Baş Hakim Qdlyana ünvanladığı sualını düz üç dəfə təkrarlamalı oldu. Qdlyan özünü eşitməzliyyə vurub cavabdan yayınmaq istəyirdi sanki.

-Cənab Qdlyan, siz 1918-ci ildə Fərqanə vadisində erməni daşnakları tərəfindən özbəklərin qətliamı barədə xəbərdarsınız?

Üçüncü dəfəsində Qdlyan “xeyir” cavabını verdi.

-Sizin türk xalqlarına aid olan özbəklərə əvvəlcədən patoloji nifrətiniz olub, yoxsa bu nifrət proses zamanı formalaşıb?

Qdlyan “Mən bu təxribatçı suala cavab vermək istəmirəm” söyləyərək prosesdən şikayət edəcəyini bildirdi. Hətta gözlərindən hiyləgərlik  sezilə-sezilə “Özbək hara, türk hara? Bunların hansı yaxınlığı ola bilər axı? Özbəyə yaxın qazax ola bilər, türkmən ola bilər. Ancaq türk isə ola bilməz. Yalançı bir türkçülük ideologiyası yaradırlar” deyərək suları bulandırmağa çalışdı.

Belədə Baş Hakim ona belə bir sual ünvanladı:

-Özbək işində hansı meyarlara əsaslanırdınız?

Telman Qdlyan sualın cavabında yenə də konkretlikdən vaz keçdi:

-Demək, biz Özbəkistanda bütün müştərilərimizi həbs etdikdən sonra, ən sonuncu olaraq respublikanın 1-ci katibi idi onun işini bitirdik, özbəklərlə qurtarıb keçdik Moskva rüşvətxorlarının həbsinə, o şəxslərə ki, özbəklərin korrupsiya əməllərinin bir ucu gəlib onlara çatırdı. Həmin məqamda da Mərkəzi Komitə narahat olub bizim istintaq qrupunun ləğvini istədi. O vaxt KQB bizim danışıqları dinləyirdi, onlar tam məlumatlı idilər ki, biz Mərkəzi Komitədə kimlərin üstünə gedəcəyik, əlbəttə ki, buna yol verə bilməzdilər. Beləcə, imkan vermədilər ki, Özbəkistanda qopardığımız rüzgarı Moskvada da qoparaq.

Növbəti sual yaşlı hakimdən gəldi:

-Cənab Qdlyan, siz Özbəkistanda istintaq altında olan insanlardan külli miqdarda pul tələb edirdiniz, yüzlərlə şahid ifadəsi ver.

Qdlyan dik atıldı:

-Şər-böhtandır. Əlimdən yanıqlı olan kəslər sadəcə məni şərləyiblər. Mənim şərəfli müstəntiq adım var.

-Bəs onda siz niyə istintaq altında olan şəxsləri müştəri adlandırırsınız?

-Mən? Haçan, harda? Əsla belə şey olmayıb.

-Necə olmayıb? İndicə siz bu prosesdə “biz Özbəkistanda bütün müştərilərimizi həbs etdikdən sonra” ifadəsini işlətdiniz.

-Mən? İşlətməmişəm. Burdan bura mənə şər atırsınız.

Monitorda az öncə Qdlyanın ifadə verməsi anı göstərildi. O, özünü “müştəri” sözünü işlətdiyi anda elə təəccüblə süzdü ki, sanki özü deyildi, bir başqasıydı kadrdakı.

-Montajdır, - deyə yerindən səsləndi, auditoriyaya gülüş qondu.

Qdlyan məşhur rus məsələni çəkdi :”Yerində tutulmadın, demək oğru deyilsən”.

Bu vaxt yaşlı hakim Qdlyana “Çox məkrlisiniz. Mən indi təsəvvür etdim, sizin istintaq altında olan insanlara necə qan uddurulurmuş” deyə irad bildirib 2017-ci ildə Qdlyanın Azadlıq radiostansiyasına verdiyi müsahibənin sayt stenoqramını göstərdi, Qdlyan eynən indiki kimi istintaq altında olanlara “müştəri” deyərək müraciət edirdi.

Bu məqamda Qdlyan baxışlarını hamıdan yayındırdı, yaşlı hakim isə hücum taktikasını davam etdirdi:

-Bəli, biçarə özbəklər sizinçün müştəri idilər, kimin pulu var idisə zor gücünə, şantajla adına cinayətkar adı yapışdırıb təhdid edir, pul tələb eləyirdiniz. Bir sual verim. Niyə o vaxt Əndicandan olan Usmanov dərhal güllələndi, amma daha böyük cinayətdə əli olan Adılova heç məhkəmə belə qurulmadı?

Qdlyan azacıq düşünüb suala belə bir cavab verdi:

-Çünki Adılov birinci katib Rəşidovun dostu idi, Rəşidov onu müdafiə edirdi.

Yaşlı hakim prosesə ciddi hazırlaşdığını dərhal büruzə verdi:

-Yalan danışırsınız, cənab Qdlyan. Rəşidovun istintaqa təsir imkanı sıfıra bərabər idi, hətta onun özünü intihara məcbur etdiniz. Siz özbək xlqından milyonlar yığdınız, o bir hissəsini Moskva televiziyasına nümayiş etdirdiyiniz qızıl təpəciyi var idi, həmin süjeti az öncə tamaşaçılarımıza da göstərdik, bax o təpəciyin üç o boydasını özünüzə götürmüşdünüz. Sonrakı biznes fəliyyətiniz, şirkətlər, daşınan və daşınmaz əmlaklar, övladlarınızın xarici universitetlərdə təhsili, yüksək mənsəb yiyələri olmaları... Bütün bu imtiyazları qanını sorduğunuz özbəklərin hesabına əldə etmisiniz. Ona görə özbək xalqı hələ də sizi bağışlaya bilmir, ona görə də yenidən sizin cəzalandırılmağınızı gündəmə çıxarıblar.

Qdlyan nisbətən asta templə, inamsız danışmağa başladı:

- Bütün işləri başqaları aparıblar, vilayət prokuroru Buturlin və müavini Qaydanov aparıb, “pambıq işi” onlarlıqdır. O vaxt Qorbaçov qurultayda deyəndə ki, “Qdlyan və İvanovun apardığı pambıq işi”, mən onun sözünü kəsib demişdim ki, Allahdan qorxun, mən pambıq işinə baxmamışam, mən korrupsiya işinə baxmışam.

Yaşlı hakim əsəbini cilovlaya bilmədi:

-O boyda prosesi danmaq necə ola bilər axı? Məndə bir mənbə var, siz pambıq işinə aidiyyatınızı danmaq istəyəndə “Azadlıq” radiosu sizə belə bir sual verir: ”Özbək mətbuatı günü bu gün də yazır ki, məhz Qdlyan özbək insanlarının taleyi ilə oynayıb”. Sizin cavabınız isə belədir: ”Bizim qrup cəmi 62 adamı həbs edib. Digər minlərlə həbs olunanın bizə dəxli yoxdur. Biz hətta görəndə ki, Özbəkistan DİN minlərlə insanı pambıq pripiskası adı altında həbs edir, Moskvaya İvanovla birgə şikayət də yazmışıq. Yazmışıq ki, Özbəkistanda terrora son qoyulsun! Biz başçıları tuturduq, xırda adamları isə biz tutmurduq”. Bu müsahibədə nə qədər səmimi olmusunuz?

Qdlyan “Tam səmimi” söylədi.

Belədə Baş Hakim başını bulayıb ekspertlərə üz tutdu, dedi ki, proses boyu əksər izləyicidə “Bəs niyə Özbəkistan” sualı doğur, Kreml rəhbərliyinin Özbəkistanda bir erməni müstəntiqin əli ilə həyata keçirdiyi bu misilsiz cəza üsülunun haradan qaynaqlandığını bilmək istəyirlər, belə bir açıqlama verə bilərsinizmi?

Baş ekspert ekspertlərlə məsləhətləşməyə başladı, fürsətdən istifadə edib Baş Hakim qəhvə gətizdirib içdi, yaşlı hakim su işəcəyini bildirdi, gənc hakim isə prosesin gedişinı necə valeh olmuşdusa hətta boğazından su belə keçirmək istəmirdi.

Nəhayət, arayış hazır oldu və səsləndirildi:

-20-ci əsrin ortalarında Özbəkistan SSRİ-nin pambıq plasdarmasına çevrilmişdi. Ölkənin bütün münbit torpaqları pambıq sahələri edirdilər. SSRİ Dövlət Plan idarəsi beşillikdən beşilliyə Özbəkistanın pambıq planını artırırdı, özü də reallığı nəzərə almadan, zorən, acımasız şəkildə. Hətta gübrələrin, pestisitlərin, toksiki maddələrin normadan artıq istifadəsi, məktəblilərin və tələbələrin zorən pambıq tarlalarına işləməyə qovulması belə kömək etmirdi. Yeri gəlmişkən, bu zorakılıq nəticəsində təhsil müəssisələrinin iflic olması ilə yanaşı ekologiyaya da ciddi zərər vurulurdu. Aral dənizinin suyu qurumuş, bura kimyəvi maddələr poliqonuna çevrilmişdi. Pambıq planı özbək xalqına əsl düşmənçilik edir, onu get-gedə fəlakət girdabına sürüyürdü. Belədə Moskvanın plan tələbini ödəmək üçün yerli pambıq təsərrüfatı həqiqətən pripiska etməyə məcbur olur, ikili mühasibatdan istifadə edirdi. Saxtakarlıq piramidası həqiqətən var idi, respublikaya rəhbərlik edən Raşidov saxta rəqəmlərlə Kreml qarşısında hər halda duruş gətirə bilirdi. Özbəkistanın yüksək rəhbər eşalonunda korrupsiya hallarına yol açılmışdı, bu barədə Moskvaya müntəzəm məlumatlar gəlirdi. Amma günahı öz ağlasığmaz planlarında görmək əvəzinə Kreml günahı özbək cinayətkarlığında və korrupsiyasında görmək yolu seçmışdı.

1979-cu ildə Buxara vilayəti OBXSS-inin rəisi Muzaffarova qarşı iqtisadi cinayətkarlıq maddəsi ilə cinayət işi açılmışdı, 1982-ci ildə bu iş Qdlyana verildi. Və bununla da özbək xalqının zülm və iztirablarından keçən məşəqqətli bir dövrə start verildi.

Həmin dövrdə Özbəkistanda bu irimiqyaslı istintaq prosesinə start verilməsi iki səbəbdən idi, Rusiya mənbələrinə görə, bunun birinci səbəbi hakimiyyətə yenicə gəlmiş Andropovun keçmiş KQB rəhbəri olması idi, Andropov Özbəkistandakı korrupsiya halları barədə kifayət qədər məlumatlı idi. İkincisi isə, Andropovun ovaxtkı Özbəkistan rəhbəri Raşidovla yaxşı münasibətlərinin olmaması idi.

Şahid ifadələrinə görə, Andropov zəng edib Raşidova deyirmiş: -Şaraf, 3 milyon ton pambıq olacaq? Bax a, başınla cavabdehsən.

Raşidov da cəmi 500 min pambıq tədarükü gücünə malik bir respublikada bu 3 milyonu yaratmaq üçün müxtəlif təşəbbüslərə əl atmalı olurdu.

1983-cü ilin yanvarında Andropov Raşidova şifahi töhmət verib istefa ərizəsi yazmasını tələb etdi, lakin Rəşidov ərizə yazmadı. Fevralda Andropov Rəşidova qarşı açıq hücuma keçdi, Kommunist Partiyası Siyası Bürosunun Özbəkistanda pambıq işi ilə bağlı istintaq işinə başlaması barədə qərarını imzalatdı, SSRİ Prokurorluğuna təcili komissiya yaradıb əməli işə keçmək tapşırıldı. SSRİ Prokurorluğunda bu sahəyə Prokurorluğun istintaq bölməsinin rəisi Q. Qaragözöv kuratorluq edirdi, milliyyətcə erməni olan bu şəxsin məhz erməni Qdlyanı istintaqın başına qoyması buradan qaynaqlanırdı.

1983-cü ilin 31 oktyabrında Özbəkistanın rəhbəri Şaraf Raşidov evinə gedib özünü güllələdi.

Şərəf Rəşidovun ölümündən sonra pambıq işi daha geniş vüsət aldı, öz əlaqələri ilə birtəhər Kremlin müstəntiqlərinə sinə gərən Rəşidovdan sonra özbək xalqı hardasa arxasız və yiyəsiz kimi göründü, Kremlin yeni təyin etdiyi rəhbər – Usmanxodjaev təbii ki, Rəşidov kimi qarşıdurmaya gedə bilməzdi. Həmin dönəmdə Qdlyan da istintaqda hakimi-mütləq ampluasını qazana bildi.

Növbəti arayışı – sonrakı dövr barədə məlumatları digər ekspert oxudu:

-Özbək işi 1989-cu ilə qədər davam etdi. Özbəkistanın pambıqtəmizləmə sənayesi naziri B. Usmanov, Buxara vilayəti OBXSS-inin rəisi Muzaffarov ölüm cəzasına məhkum olundular, birinci katib Usmanxojayev, öncəki ölkə rəhbəri Brejnevin kürəkəni – ölkə hüquq-mühafizə sistemində Özbəkistan üzrə kuratorluq edən general-polkovnik Çurbanov, MK katibləri Salimov, Abdullayev, Daşkənd, Fərqanə, Namanqan, Qaraqalpaq və Surxandarya vilayət partiya komitələri katibləri Musaxanov, Umarov, Radjabov, Kamalov və Karimov, Özbəkistan Nazirlər Sovetinin sədri Xudayberdıyev, respublika DİN generalları Yaxyayev, Norov, Norbutaev, Djamalov, Satarov və Sabirov həbs edildilər. İstintaq vaxtı yüksək post tutanlardan Erqaşev, Davıdov və Qaipov intihar etdilər.

Özbəkistan xalqına əsl divan tutulurdu, həbs edilənlərin qohum-əqrabaları, ailə üzvləri təzyiqə məruz qalırdı, istintaq altında olanlara qarşı şantaj, zor tətbiqi kimi iyrənc üsullara əl atılırdı, bütün xalq təhqir olunurdu. Qdlyan külli miqdarda rüşvət alır, istintaq altına saldığı hər kəsdən ev-eşiyini satıb ona milyonlar ödəməsini tələb edirdi, bu barədə artıq Moskvaya da siqnallar çatırdı. Təsadüfi deyil ki, Kremlin hesab soracağını bilən erməni müstəntiq oradakı yüksək rütbəliləri də dolaşdırmaq, ən azı adlarına qara yaxmaq istəyirdi ki, ona ittiham səsləndirənlər, məsələn Liqaçovun dili gödək olsun. O, Qorbaçova yazdığı raportunda Liqaçovun, Qrişinin, Romanovun və digər Mərkəzi Komitə rütbəlilərinin özbəklərdən rüşvət alıb onların korrupsiya əməllərinə göz yumduqlarını iddia edirdi.

1991-ci ilin 25 dekabrında müstəqil Özbəkistanın rəhbəri İslam Karimov “Pambıq işi” ilə bağlı bütün həbsdə olanların azad edilməsi barədə qərar verdi. Müstəqil Özbəkistanın rəsmi dairələri 80-ci illərdə respublikada baş verənləri Kremlin “korrupsiya ilə mübarizə” adı altında özbək xalqına qarşı yönəlmiş bir aksiyası elan etdi.

Baş Hakim ekspertə minnətdarlıq bildirib zəruri bir əlavə etdi:

-Biz dəyərli ekspertlərimizdən “Niyə bəs Özbəkistan” sualına cavab aldıq. Amma həmin suala başqa bir cavabı isə yazıçı-tarixçi Fyodr Razakovun “Politbüroda korrupsiya. Qırmızı özbəyin işi” adlı əsəri verir. Buyurub diktorlar oxusunlar.

Xanım diktorlardan biri səhnəyə çıxıb kitabdan bir parçanı oxumağa başladı:

-“1982-ci ildə SSRİ rəhbəri Leonid Brejnev çox qoca və xəstə idi. Noyabr ayında Mərkəzi Komitə Plenumu çox vacib kadr dəyişikliklərinə rəvac verməyi planlaşdırırdı. Bunlardan biri – Politbüroya müsəlman liderin irəli çəkilməsi idi. Hətta Brejnev özünü yalnız partiya lideri kimi saxlayıb ölkə idarəçiliyini yeni liderə ötürmək istəyirdi, bu liderin də Şaraf Raşidov olacağı ehtimalı var idi. Brejnevin son səfərlərini müsəlman Bakısından sonra müsəlman Daşkəndinə eləməsi məhz bu səbəbdən idi. Gözlənilmədən məhz plenum ərəfəsində Brejnev vəfat etdi. Şaraf Raşidov Orta Asiyanın müsəlman liderləri arasında ən nüfuzlusu idi, 22 il idi ki yüksək postda əyləşmişdi, öz şansını gözləyirdi. Onun Hindistan, Pakistan, İran və İrak rəhbərləri ilə, bütün müsəlman dünyası rəhbərləri ilə gözəl münasibətləri var idi. Raşidovun Kremlə yolunu kəsmək lazım idi, Kremldəki qərbə yönümlü kadrlar bu avtoritar müsəlman kommunistinin qələmini qırmaq barədə düşünürdülər. Qərbyönümlülərin ideoloqu isə Andrey Yakovlev idi, bu şəxsi Amerika kəşfiyyatı satın almışdı, bu faktdır. Yakovlev 1959-cu ildə ABŞ-ın Kolumbiya Universitetində stajirovka aparanda xüsusi xidmət onu “verbovka” etmişdi. Sonradan Qorbaçovun hakimiyyətə gətirilməsi, SSRİ-nin dağıdılması da məhz bu ideoloqun dəst-xətti ilə həyata keçirildi. Beləliklə, Raşidova görə Özbəkistan qorxunc bir plana qurban getdi. SSRİ-nin pambıq səltənətini yoxlamaq, orda korrupsiya faktları tapmaq və Raşidovu həbs eləmək  - “pambıq işi”nin kökündə məhz bu dururdu. Telman Qdlyanın – milliyyətcə erməninin istintaqın başına gətirilməsi isə çox yəqin ki, erməni-türk düşmənçiliyinin effekt verəcəyini, Qdlyanın daha sərt və daha qaniçən obrazda özbəklərə divan tutacağına hesablanmışdı.

Şaraf Raşidova qarşı kompromat toplamaq çətin idi, Qdlyanın desantı hər cür imtiyaz almaqla Özbəkistanda istədiyini eləsə də Şarifovu konkret ittiham etmək mümkün olmurdu. Qdlyan o dönəmdə Özbəkistanın 1-ci katibindən də səlahiyyətli idi, o Özbəkistanın şahı, Allahı idi. Amma yenə də Raşidovu  aşağılamaq imkanı əldə edə bilmirdi. Mənim arxivimdə bir material var. Bir müstəntiqin xatirələridir. O, Qdlyan qrupunda idi, amma yarım ilə qrupdan qaçmışdı, çünki Özbəkistanda törədilən qanunsuzluqlardan qorxubmuş, yazırmış ki, insanlar məhkəməsiz və istintaqsız həbs olunur.

Bilirsiniz, özbəklərdə belə bir məsəl var, deyirlər zaman çayda ən təmiz suları saxlayır, şirkab axıb gedir. 1992-ci ildə Şaraf Raşidovun cinayətkar damğası üstündən götürüldü, ona Daşkənddə abidə də qoyuldu. Bu, həm də rəmzi idi, korrupsioner Raşidovun bəraəti deyildi, pambıq işi adı altında ləkələnən on minlərlə özbəyin, bütövlükdə isə tolerant, əməksevər, düzgün, sadə özbək xalqının bəraəti idi.”

Nəhayət Baş Hakim saatına baxıb prosesin yekunlaşmalı olduğunu anladı, son olaraq mühakimə olunana bir sual tuşladı. Həqiqətən kəskin və kəsərli sual idi, insanlara sual verib gözlərinə baxaraq cavablarının doğru olub-olmadığını həmişə rahatca müəyyənləşdirən Qdlyan bu dəfə özü aldığı sualdan baxışını gizləməli oldu.

-Cənab Qdlyan, sizin həyat yoldaşınız Susanna Akopovna terapevtdir. Oğlunuz Martin Butırka istintaq idarəsinin rəis müavini, qızınız Anjela da Moskva Baş əmlak idarəsinin hüquq şəbəsinin müdiridir, uşaqlarınızın hər ikisi sizin yolunuzla gedir. İndi sizə bir sual verək. 1989-cu ildə SSRİ Prokurorluğu “pambıq işi”ndəki əməllərinizdə cinayət tərkibi görüb sizə qarşı cinayət işi açmışdı, bax onda həbs edilsəydiniz, yaxud 1991-ci ilin avqustunda dövlət çevrilişi ilə bağlı həbs edildiyiniz məqamda həbsxanadabir gün deyil, daha çox saxlansaydınız necə olardı ki, həyat yoldaşınızı və uşaqlarınızı sizə qarşı ifadə vermək üçün həbsxanaya salaydılar? Bu sizə xoş gələrdimi?

Cavab əlüstü gəldi:

-Bu nə sözdür, əlbəttə ki yox.

-Bəs onda siz özünüz niyə Özbəkistanda onlarca insanı həmin vəziyyətə salmışdınız?    

Qdlyan cavab tapmaq üçün dərin fikrə qərq oldu.

Elə bu vaxt Baş Hakim hökmü səsləndirdi:

-Divan özbək xalqına qarşı yönləndirdiyi talan, şərəf və ləyaqətin alçaldılması, günahsız həbslər səbəbindən Telman Xorenoviç Qdlyana əbədi qeybedilmə cəzası çıxarır! Hökmün dərhal icra olunması təmin olunsun!

Növbəti bir proses də beləcə yekunlaşdı.

13 rəqəmi Telman Qdlyana düşmədi. Amma onun cinayəti o qədər dərin idi ki, digər rəqəmlərin cəmi belə onu aldığı cəzadan qopara biməzdi.

Əslində, nəhs rəqəm yoxdur, nəhs rəqəm – nəhsə düşməyə məhkum olan insanın sadəcə uydurmasıdır.

 

 

 

 

DAVAMI VAR

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.02.2023)