“Yalanın 17 anı” sənədli fentezisi böyük rezonans doğurduğundan müəllifin - yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin seçimində portalımız romanın ən maraqlı hissələrini dərc etməkdədir. Müsbət haldır ki, tarixi faktlarla ermənilərin iç üzünü açan bu romandan seçmələri oxucular sosial mediada paylaşmaqdadırlar. Qoy hamı oxusun və agah olsun.

 

8-Cİ PROSES.

ASATUR VAÇYANTS

 

Səslər müxtəlif olur. Bəziləri sakit, həyəcansız, bəzilərisə gur, vahimələndirən, qorxudan. Xüsusən, müharibə dövründə cəbhə məlumatlarını verəndə diktor səsi hədsiz qorxuducu səslənir, ona uyğun gələ biləcək yalnız məhkəmə elanı ola bilər: “Qalxın, məhkəmə gəlir!”.

Divanda da eynən. Hər dəfə hakimlərin gəlişi hiss-həyəcanı coşduran səslə elan olunur.

-Qalxın, Divan gəlir!

Divan hakimləri keçib yerlərində əyləşdilər, bayaqkı ciddi və qorxulu səs bir andaca yenisi ilə əvəzləndi, kulisdən diktor xanımın ecazkar səsi gəldi:

-Bu gün ittiham kürsüsündə Asatur Vaçyants və  Hamazasp Srvantyants əyləşirlər!

Bu publikanın sevimlisi olan diktor xanımın səsində bol işıq var, sehir var, pozitivlik var. Oxuduğu cinayətkarlıqla bağlı qandondurucu, ətürpədici faktlar əsla bu səslə uyuşmur. Baş Hakim ötənilki proseslərdən birindən sonra hətta bunu ona söyləmiş, diktor xanıma Axirət dünyasındakı konsert, teatr, maarifçilik proqramlarında işləməyi tövsiyə etmişdi, amma xanım razılaşmamış, Divanda iştiraka meylini detektivə hədsiz marağı ilə izah etmişdi.

Deməzsənmiş, Aqata Kristinin və Artur Konan Doylun – klassik detektivin ən məşhur iki isminin bütün detektivlərini oxuyubmuş. Onun bütün zəmanələrdə dünyanın ən yaxşı 10 detektiv romanının adlarını sinədəftər çəkməsi isə Baş Hakimi hədsiz təəccübləndirmişdi, o, həmin siyahını özü də beyninə yazası olmuşdu:

1.Artur Konan Doyl. “Şerlok Holms barədə hekayələr”

2.Aqata Kristi. “Endxauzun sirri”

3.Edqar Allan Po. “Morq küçəsində qətl”

4.Uilki Kollinz. “Ay daşı”

5.Dafna Dümorye. “Rebekka”

6.Umberto Eko. “Qızılgülün adı”

7.Rey Bredberi. “Ölüm-təkbaşına işdir”

8.Ceyms Elroy. “Qara orxideya”

9.Con Qrişem. “Broker”

10.Con le Karre. “Son dərəcə təhlükəlidir”

Kim nə deyir desin, amma detektiv – qanun keşikçisi üçün əsl dərs vəsaitidir. Cinayətin xarakterindən tutmuş cinayətkarın davranışına qədər bu ədəbiyyat növü oxucusuna hər şeyi əyan edə bilir, onu bir növ, peşəsinə hazırlayır, müəllimlik edir.

Ecazkar xanımdam eşitdiyi bu siyahıdakı romanların tən yarısını oxumuşdu, keçmişdə yazılanları. Yəni, detektivə məhz peşəsi ilə bağlı vərdiş əldə etmək səbəbi ilə gəncliyində müraciət etmişdi, amma ecazkar xanımın zövqü ilə hesablaşıb elə ertəsi gündən müasir detektivləri də oxumuş, dünyaşöhrətli Rey Bredberi və Umberto Ekodan hədsiz ləzzət duymuşdu.

Xanım diktorun elanının ardınca eyni zamanda iki portretin üzünün örtüyü açıldı, iki insanın siması canlandı. İkisi də ilk baxışda bığ-saqqal saxladığına görə oxşar idilər, amma diqqətlə baxanda onların fərqli-fərqli adamlar olduğu sezilirdi. Belə ki, birinin saç-saqqalı çox, qarışıq idi, simasından zəhər tökülürdü, digəri isə bığını, saqqalını  zövqlə saxlamışdı, eynək taxmışdı, ziyalı olması sezilirdi.

Onlar müttəhim kürsüsündə əyləşdirildilər, Baş Hakim Divanın növbəti proses gününü açıq elan etdi:

-Möhtərəm Divan üzvləri, möhtərəm tamaşaçılar! Biz burada ötən gün Andronik Ozanyanı ittiham etdik. Bu şəxs türklərə qarşı amansız cəlladlığı ilə, tökdüyü ümman qədər qanla yadda qalıb. Onun cinayətləri 19-cu əsrin sonu Osmanlı İmperiyasından başlayıb 20-ci əsrin əvvəlləri İranda, Rusiya İmperiyası ərazisində, xüsusən Cənubi Qafqazda daha amansızlıqla davam edib. Bizim bügünkü prosesimiz ayrıca 1918-ci ilin mart ayında azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən qətliamlardır ki, bu qətliamlarda da ayrıca Andronikin rolu hədsizdir. Amma biz daha onunla işimizi bitirdiyimiz üçün 1918-ci il prosesində Divandan ən sərt cəza almış bu şəxsin cisimsiz və ruhsuz halına toxunmayacağıq. Erməni daşnaklarının həyata keçirdikləri 1918-ci ilin dəhşətli qətliamlarına biz iki gün dalbadal iki proses ayıracağıq. Müttəhimlər kürsüsünə isə konkret olaraq Bakıda azərbaycanlıların qətliamında əsas rola malik olan Asatur Vaçyants və Qubada azərbaycanlılarla yanaşı dağ yəhüdilərini də süngüdən keçirmiş Hamazasp əyləşiblər. Bu proses öncəsi Divan heyətinin fikri haçalandı, belə ki, 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda erməni daşnaklar tərəfindən həyata keçirilən qətliamların başında duran şəxs bütün məntiqə və qeyri-məntiqə əsaslansaq, Stepan Şaumyan adlı erməni kommunist lideri olmalıdır. Stepan Şaumyan həmin dövrdə Bakı Sovetinin sədri, Qafqaz işləri üzrə Fövqəladə komissar vəzifəsini daşıyırdı, Vladimir Leninin birbaşa Qafqazdakı elçisi, sağ əli idi. O, bolşevik ordusuna gürcü və azərbaycanlıları yox, hətta rusları da yox, məhz erməniləri üzv etməklə onları həm işlə, pul-para ilə təmin edir, güzəranlarını yaxşılaşdırırdı, həm nüfuz yiyəsi edirdi, həm də tam silahlandırıb millətçilik zəminində müsəlmanları məhv etmələrinə şərait yaratmışdı, bununla belə, onun son məqsədi Leninizm və bolşevizm olduğuna görə ayrı-ayrı məqamlarda milli maraqlardan daha çox leninizm maraqlarına xidmət edirdi, 1918-ci il qırğınlarından isə o, daha çox bolşevizmi Qafqazda möhkəmlətmək üçün istifadə etmişdi. Məhz bu aspektdən yanaşanda onun, eləcə də sonrakı dövrdə SSRİ rəhbərliyində təmsil olunan digər özükimisinin - Anastas Mikoyanın Divanda fərd olaraq mühakiməsini lazım bilmədik. Seçimimiz Bakıda azərbaycanlıların qətliamında əsas rola malik olan Asatur Vaçyants və Qubada azərbaycanlılarla yanaşı dağ yəhüdilərini də süngüdən keçirmiş Hamazasp oldu. İndi diktorlardan xahış edərdim ki, bu şəxsləri tamaşaçılarla tanış etsinlər.

Kişi diktor səhnəyə çıxıb Asatur Vaçyantsın tərcümeyi-halını oxumağa başladı, amma bu şəxs bir çığır-bağır saldı ki, səsinin tembri diktorun səsini kölgədə qoydu.

Divan heyəti məcbur qalıb onun mikrofonunu söndürdü.

Diktor nitqinə davam etdi:

-Vaçyants Bakının ictimai həyatında kifayət qədər rol almış şəxs olub. O, neft mədənlərinə rəhbərlik edib, 26 il şəhər dumasının qlastnısı olub, Bakı-Şollar su kəməri komissiyasının, şəhərin texniki peşə məktəbləri, tramvay nəqliyyatı, elektrik qatarı komissiyalarının üzvü olub, Marinsk Qadın Gimnaziyası qəyyumlar şurasının, habelə Bakı Birja Komitəsinin, Bibi-Heybət körfəzinin qumlanması komissiyasının üzvü olub.

Diktor mətni Vaçyantsı lap ruhlandırdı, o yerindən durub var gücü ilə danışmağa başladı:

-Görürsünüz mən kiməm? Mənim suçum nədir? Bir aydınlıq gətirə bilərsiniz? Mən ziyalıyam, Bakının ən mötəbər şəxsi olmuşam, məclislərin başında əyləşmişəm, mənim qara-qura işlərlə nə əlaqəm ola bilər axı? Bir baxın, məni quldur Hamazaspla yanaşı əyləşdirmisiniz, bu nə dərəcədə məqsədəuyğundur?

Baş Hakim ona aydınlatdı ki, Divanda əsası, kökü olmayan bircə sənəddən belə istifadə olunmaz, bircə mənbəyə belə istinad edilməz.

Vaçyantsa xitabən söylədi:

-Cənab Vaçyants, öncə onu deyim ki, bəli, siz həqiqətən 20-ci əsrin əvvəllərində Bakının ən mötəbər şəxslərindən olmusunuz, varlı-hallı, nüfuzlu. Müsəlmanların da ən nüfuzluları, varlıları ilə dostluq etmisiniz. Bununla belə konflikt yarananda qətliamın qarşısını almaq cəhdləri göstərmək, çiyin-çiyinə yaşadığınız, duz-çörək kəsdiyiniz müsəlmanları qorumaq əvəzinə tam yanlış mövqe tutdunuz, sizdən qətliamın iştirakçısı rolunu gözləmək hamı üçün tam gözlənilməzlik oldu. Siz hətta öz tanışlarınız olan varlı müsəlmanların evlərini Laloyana, Hamazaspa, Tatevos Amirova nişan verir, qırğının daha geniş miqyas almasına zəmin yaradırdınız. Üstəlik, ayrı-ayrı mənzillərə basqınlarda iştirakınız da təsdiqlənib. Siz tipik xəyanətçi obrazısınız. Bizdə sizin əleyhinizə yönəlmiş yüzlərlə mənbə var, şahid ifadəsi var. Bir bu sənədlərə baxın. 1918-ci il Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində bolşevik-daşnak birləşmələrinin törətdikləri cinayətləri araşdırmaq üçün Yelizavetpolda fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı sənədlərdir. Bu sənədə baxaq: komissiyanın üzvü xristian A.Kluqenin hasabatıdır: “Bakının müsəlman hissəsini talayan erməni əsgərlərinin başında tüfənglə və tapança ilə silahlanaraq dayanan aşağıdakı şəxslərin iştirakı təsdiqlənmişdir: Artyom Nikolayeviç Ter-Akopov, Stepan Lalayev, Jorj Melikov, Asatur Vaçyants...” Bu hesabat əsasında da Komissiyanın sədri A. Xasməmmədovdan sizə və silahdaşlarınıza qarşı Cinayət Məcəlləsinin 13-1336-cı maddələri ilə cinayət işinin başlanılması istənilmişdir.

Vaçyants təslim olmadı heç cür, cibindən kağız çıxarıb dedi:

-Möhtərəm hakim, baxın, 10 dekabr 1919-cu ilin ərizəsidir, İstintaq Komissiyasına ünvanlamışam. Komissiyanın arxivinə bu ərizə tikilib. Oxuyuram ərizəmi. Onu dinləməyə Divan borcludur. Bir insanın taleyini həll edirsinizsə həmin insana müdafiə şəraiti yaratmalısınız. Mən müqəssir olsaydım o vaxt məni güllələyərdilər, amma mənim günahsızlığım sübut olunub və mən istintaqdan azad edilmişəm.

Baş Hakim ona sənədi oxumağa icazə verdikdə Vaçyants gur səslə oxumağa başladı:

-Mən indi elə soyadlar gətirəcəyəm ki, onlar mənim nüfuzlu ziyalı olmağımı təsdiqləyəcəklər, əleyhimə ifadə vermiş Mirzə Əhməd Hüseyn-zadənin yalan söylədiyini sübut edəcəklər. Mən 30 il təmənnasız Bakı şəhərinə xidmət göstərmişəm. Şəhərin nüfuzlu müsəlmanlarının hamısı mənim dostlarımdır. Parlament üzvü Əsədulla Əhmədov, uprava üzvü Heybət Məmmədbəyov, maliyyə naziri Əliağa Həsənov, duma qlastnısı Nəcəf Əmiraslanov, məşhur ictimai xadim Həbib bəy Mahmudbəyov... Onlar hamısı mənə müsbət xarakteristika verərlər. Əlavə olaraq onu deyim ki, Şəhər Dumasının iclasından sonra, martın 17-də şəhərdə ilk atışma başlayanda mən Nikolayevsk küçəsində olmamışam, mən bir də Dumada – Nikolayevsk küçəsində sentyabrın 25-də olmuşam. Onda da küçədə kədərli talan və yanğın izlərini görüb sarsılmışam.

Baş Hakim ekspertlərə müraciət etdi:

-Cənab Vaçyants kimi bütün ittiham olunan erməni millətçiləri də istintaqda günahsız olmalarını sübut etməyə çalışıblar. Vaçyantsın istintaqdan azad olunması isə hər hansı müsəlmanın dəstəyi ilə baş verməyib, onun günahsız olması alibi də isbatlanmayıb. Onun istintaqdan qurtulması ilk əvvəl zaminə götürülməsi, bundan başqa Avropadan güclü vəkil gətirməsi, Azərbaycan tərəfin qanunun aliliyinə, ədalətə, humanizmə yönəli siyasəti olub. Vaçyantsın istintaqdan qurtulması barədə, buyurun, mən bu sənədi göstərirəm, 1919-cu ilin 14 noyabrında Bakı sakini Qayk Boqdanoviç Ter Mikaelyan İstintaq komissiyasına Vaçyantsın zaminə götürülməsi xahişi ilə müraciət edib, komissiya üzvü Aleksandroviçin vəsadəti ilə 100000 rubl ödənildikdən sonra Vaçyants zaminə buraxılıb. Üstəlik, hədsiz dərəcədə imkanlı olan Vaçyants Qərbin və Rusiyanın da böyük dəstəyini alıb canını cəzadan qurtarıb. Onun azad edilməsi üçün ayrıca Daşnaksütun partiyası Azərbaycan tərəfə ultimatum da verib.

Əlbəttə, Divanın Əsas dünyadakı məhkəmə proseslərindən əsas fərqi hakimlərin həm də ittihamçı qismində iştirak etmələridir. Bu, onlara prosesə daha dərindən nüfuz etmək üstünlüyü verir.

Vaçyants yenə zil səsini ucaltdı, azad edilməsini məhz cinayət törətməsi isbat edilmədiyi səbəbi ilə izah etməyə çalışdı. Onun səsi həqiqətən çox gur və cingiltili idi, yüz nəfərin birlikdə danışdığı təqdirdə onun səsini batıra bilməyəcəyi təəssüratı yaranırdı. Belədə Baş Hakim ironiya ilə söylədi ki, cənab Vaçyants, çox zil səsiniz var, əsl baritondur, müğənni olsaydınız, bəlkə də xalqınıza xeyir verərdiniz, amma siz cinayət yolunu seçdiniz, çörəyini yediyiniz bir xalqın minlərlə nümayəndəsinin qətlinə bais oldunuz.

 Vaçyantsın növbəti qışqır-bağırının müqabilində Baş Hakim ekspertlərə müraciət etdi, dedi, xahiş edirəm 1918-ci ildə baş verən müsəlman qətliamına gətirib çıxaran tarixi şəraitlə tamaşaçılarımızı tanış edəsiniz.

Öncə diktor mətni ilə bir arayış səsləndi:

-Arayış: “1918-ci ilin martında törətdikləri kütləvi qırğın ermənilərin azərbaycanlılara qarşı növbəti soyqırımının davamı idi. Bu qırğın nəticəsində təkcə paytaxt Bakıda deyil, Azərbaycanın bir çox bölgələrində də amansız vəhşiliklər, iyrənc əməllər törədildi. Qırğın martın 31-dən aprelin 2-si gecədən xeyli keçənədək davam etdi. Təkcə Bakıda 12 mindən çox azərbaycanlı öldürülmüşdü.

Bolşevik-daşnak birləşmələri Şamaxı, Quba, Kürdəmir, Salyan və Lənkəran qəzalarında da soyqırımını davam etdirmişdilər. S.Lalayans və T.Əmirovun daşnak dəstələri aprelin 3-16-da Şamaxı əhalisinə qanlı divan tutdu. Daşnaklar 8 mindən artıq dinc azərbaycanlı əhalini öldürdülər. 72 kəndi dağıtdılar. Hamazaspın rəhbərlik etdiyi daşnak dəstələri Quba qəzasının 162 kəndini yandırdılar. 16 mindən çox müsəlman öldürdülər. Bu soyqırımı zamanı 50 minə qədər azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi.”

Ardınca ekspertlərdən biri çıxıb mətn oxumağa başladı:

-“Ermənilərin və onların havadarlarının I Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Anadoluda müstəqil erməni dövləti yaratmaq niyyətlərinin baş tutmamasından və rus qoşunlarının Türkiyə torpaqlarından geri çəkilməsindən sonra Cənubi Qafqazda erməni dövləti yaratmaq ideyası yenidən gündəmə gəlmişdi. Rusiyada 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra rus qoşunlarının tərkibində Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı vuruşan erməni əsgər və zabitləri əllərində silah Cənubi Qafqaza qayıtmışdılar. Üstəlik, ermənilərin “Qərbi Ermənistan” adlandırdıqları Şərqi Anadolu ərazilərindən həmin dövrdə 260 minə yaxın erməni qaçqınları da Cənubi Qafqaza gəlmişdi. 1917-ci il dekabrın 16-da Rusiya Xalq Komissarları Soveti milliyyətcə erməni Stepan Şaumyanı Qafqaz işləri üzrə fövqəladə komissar təyin etmişdi. Həmin dövrün siyasi vəziyyəti həddən artıq mürəkkəb, qarışıq idi. 1918-ci il fevralın 12-də Osmanlı İmperiyası qəti qərar verdi, türk ordusu ermənilərin Vanda silahlı üsyanla hakimiyyəti ələ almaq səviyyəsinədək çatan Şərqi Anadoluda törətdikləri qırğınlara dözməyərək, əks hücuma keçdi. Andronikin, Hamazaspın, Dronun, Njdenin quldur dəstələri türk qoşunlarının önündən geri çəkildikcə müsəlman yaşayış məntəqələrini talan edir, əhalisini soyqırımına məruz qoyurdular. 1918-ci ilin mart ayınadək erməni silahlı bandaları təkcə İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında 32, Eçmiədzin qəzasında 84, Novo-Bəyazid qəzasında 7 və Sürməli qəzasında 75 kəndi – üst-üstə 198 kəndi darmadağın etmiş, həmin qəzalarda təqribən 135 min nəfər türkü soyqırımına məruz qoymuşdu”.

Vaçyants qışqırdı:

-Bunların Vaçyantsa nə dəxli?

Mətnsə oxunmaqda idi:

-“1918-ci ilin mart-aprel aylarında Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Kommunası hökumətinin bolşevik-erməni silahlı qüvvələri Bakı şəhərində, Şamaxı və Quba qəzalarında azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətmişlər. Bakı quberniyası ərazisində Tatevos Amiryan, Hamazasp Srvantyants, Stepan Lalayan, Asatur Vaçyants kimi daşnak quldurlarının başçılığı ilə qırğınlar törədilən zaman Tovmas Nazarbekyanın, Andronik Ozanyanın, Qaregin Njdenin, Drastamat Kanayanın başçılıq etdikləri silahlı dəstələr İrəvan quberniyası ərazisində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirirdilər”. Budur bunların Vaçyantsa dəxli.

Başqa diktorun oxuduğu mətnin növbəti hissəsində Vaçyants bir qədər susqunluq nümayiş etdirməli oldu.

-“1918-ci ilin mayında Azərbaycanda – keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində ilk erməni daşnak dövləti – Ermənistan Respublikası yarandıqdan sonra rəsmi dövlət orqanları aborigen azərbaycanlı əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasətini davam etdirmişlər. Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il mayın 31-də keçirilən iclasının qərarı ilə İrəvan şəhəri o şərtlə Ermənistan Respublikasına paytaxt kimi güzəştə gedilmişdi ki, Azərbaycana qarşı ərazi iddiasından əl çəkilsin. Lakin Ermənistan hökumətinin ilk işi Zəngəzur və Qarabağı silah gücünə ələ keçirmək üçün hərbi əməliyyatlara başlaması oldu. Əvvəlcə Andronikin, sonra Dronun, daha sonra isə Njdenin komandanlığı altında Ermənistan silahlı qüvvələri Zəngəzur üzərindən Qarabağı ələ keçirmək üçün dəfələrlə hücuma keçdilər. 1919-cu il mayın 28-də Ermənistan parlamenti “Birləşmiş Ermənistan” haqqında qərar qəbul etdi. Zəngəzur, Qarabağ və Naxçıvan Ermənistan ərazisi elan edildi. 1918-ci il iyunun 4-də Ermənistan hökumətinin imzaladığı Batum müqaviləsi ilə respublikanın ərazisi 9,5 min kvadrat kilometrə bərabər idi.

1919-cu ilin aprel ayınadək Andronikin qoşunu Ərzurumdan Zəngəzuradək hərəkət trayektoriyası üzərində yerləşən 500-dən artıq türk-müsəlman yaşayış məntəqəsini viran qoydu. Zəngəzuru ələ keçirməklə Andronik Qərb dövlətlərinin Türkiyə ilə türk dünyasının əlaqəsini kəsmək niyyətlərini reallaşdırmış oldu. Sovet Rusiyası isə Zəngəzurun Ermənistana verilməsini rəsmiləşdirdi, Naxçıvan Azərbaycandan ayrı salındı”.

Asatur Vaçyants ekspert mətninin bitməsi səssizliyindın dərhal istifadə etməyə çalışdı:

-Naxçıvan qədim erməni mahalıdır!

Yaşlı hakim dərhal ona cavab verdi:

-Naxçıvan sözü ermənicə nə anlamı daşıyır? Heca-heca bölək: Nax-çı-van. Bu sözlər erməni dilində varmı? Yoxdur. Yeganə, sizin tutalqanız “van” sonluğudur, harda görürsünüz, “bizimdir” deyirsiniz. Amma türkcə bu söz Nuh çıxan anlamındadır, əsatirə görə Nuhun gəmisi burda çıxıb.

Hakimin bu hazırcavablığı auditoriya tərəfindən alqışla qarşılandı.

Baş Hakim ekspertlərdən xahiş etdi ki, 1918-ci il qətliamını doğuran səbəblər haqqında konkret danışılsın ki, izləyicilər mövzunu daha dərindən anlaya bilsinlər. Eyni zamanda, 1918-ci ilin Bakısındakı siyasi durumu da anlatsınlar.

Ekspertlər belə də etdilər. Həmin dövrə və sözügedən hadisəyə belə bir xarakterizə verdilər:

-“Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik-daşnak rejiminin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda güclənməkdə olan milli dirçəliş prosesi, "Müsavat" partiyasının durmadan artan nüfuzu müşahidə edilirdi, bu da bolşevik-daşnak qruplarını daha da yaxınlaşdırdı. Bolşeviklərin yerli əhali arasında heç bir nüfuzu, sosial dayağı yox idi. Bunu 1917-ci ilin oktyabrında Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərin nəticələri də aydın göstərirdi. Seçkilərdə cüzi səs qazanan bolşeviklər "Müsavat" partiyasına ciddi şəkildə uduzmuşdu. Rəsulzadənin başçılıq etdiyi "Müsavat" partiyasının Azərbaycanın ərazi muxtariyyəti və siyasi hakimiyyət uğrunda inamlı mübarizəsi bolşevikləri ciddi narahat edirdi. Elə buna görə də S.Şaumyan Bakıda bolşevizmi bərqərar etməklə azərbaycanlılara qarşı milli qırğın törətmək, xalqın oyanmaqda olan milli azadlıq, qurtuluş hərəkatını beşikdə ikən boğmaq, "Müsavat" partiyasının sosial bazasını zəiflətmək, müsəlmanlara "dərs vermək" istəyirdi”.

Yaşlı hakim xahiş etdi ki, Şaumyanın həmin dövrdə Bakının türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımına ciddi hazırlaşmaqla Moskvaya məktub yazaraq Qafqaz Qırmızı ordusunun təşkili üçün təcili surətdə on milyon rubl göndərilməsini xahiş etməsini mütləq mətnə əlavə etmək lazımdır. Çünki bu, erməni liderin ambisiyalarının real səviyyəsinin göstəricisi hesab edilə bilər. Ekspertlər əlavəni edəcəklərini bildirib mətnin davamını səsləndirdilər:

-.”Bolşeviklərin S.Şaumyana göndərdikləri ərzaq eşelonları bu dövrdə Şimali Qafqazda yaranmış Terek-Dağıstan müsəlman hökumətinin maneçilik törətməsi nəticəsində Bakıya yetişməsə də, ermənilər Moskvadan böyük mənəvi dəstək aldılar. 1917-ci ilin 29 dekabrında Lenin Türkiyə ərazisində ermənilərə muxtariyyət verilməsinə dair sənəd imzaladı. Bu sənəd daşnak-bolşevik ittifaqını daha da gücləndirdi. Bakıda törədilən 1918-ci ilin mart soyqırımında "Daşnaksütun" bolşeviklərin zərbə qüvvəsini təşkil etdi. Digər tərəfdən, S.Şaumyanın təşkilatçılığı ilə Birinci Dünya müharibəsi cəbhələrindən geri çəkilən erməni əsgər və zabitləri Bakıda cəmləşdirildi.

Azərbaycanlı tarixçi Aydın Balayev bu barədə belə yazmışdı: “Oktyabr inqilabından sonra Zaqafqaziyada və Bakıda hakimiyyət vakuumu hiss edilirdi. Bolşeviklərin və eserlərin toplaşdığı Bakı Soveti faktiki Bakıda hakimiyyətə yiyələnmişdi. Bolşeviklərin liderləri arasında etnik ermənilər çox idi, onlardan da Bakı Sovetinin sədri, Qafqaz işləri üzrə Fövqəladə komissar Stepan Şaumyan əsas rol oynayırdı. Qızıl Ordunun Bakı Sovetinin silahlı birləşmələrində də əsasən ermənilər toplaşmışdı. Komandirlərin isə əksəriyyəti daşnak partiyası təmsilçisi idi. Belə ki, Qızıl Ordunun Bakı qərargahının rəisi çar ordusunun keçmiş polkovniki Avetisov idi, 3-cü briqadaya isə daşnak Hamazasp Srvantyants başçılıq edirdi.

Sonradan, 1918-ci il aprelin 19-da Bakı Sovetinin yığıncağında S.Şaumyan etiraf etmişdi ki, Bakının milli tərkibi onu çox qorxudurmuş və o, erməni-daşnak alaylarının köməyindən heç cür imtina edə bilməzdi. Həqiqətən də, Bakıda azərbaycanlılara qarşı törədilən mart soyqırımının əsas təşkilatçısı və icraçısı V. Leninin Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissar təyin etdiyi S.Şaumyan idi. Onun təşkil etdiyi "Qırmızı ordu"nun tərkibi də, demək olar ki, tamamilə ermənilərdən ibarət olmuşdur. Beləliklə, müsəlman qırğını həyata keçirmək üçün hər cür hazırlıq görülmüşdü, qalırdı yalnız bu qırğın üçün bəhanə tapmaq”.

Ekspertlər 1918-ci il Bakı qırğınının nə səbəbdən başlanması barədə bir neçə müxtəlif mənbələrin olduğunu dilə gətirib onlardan ən real olanını səsləndirdilər:

-“Bu cinayəti həyata keçirmək məqsədi ilə tarixdə "Evelina münaqişəsi” adını almış münaqişə törədildi. Azərbaycanın neft milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Lənkəranda xidmət edən oğlu Məhəmməd Tağıyev təsadüfən öz əlindəki silahdan açılan atəş nəticəsində həlak olmuş, “vəhşi diviziya” adlanan müsəlman alayının zabitləri onun dəfnində iştirak etmək üçün Lənkərandan Bakıya gəlmişdilər. Dəfn mərasimindən sonra zabitlər "Evelina" gəmisi ilə Lənkərana qayıtmalı idilər. Əlverişli məqamın yetişdiyini görən ermənilər gizli şəkildə Rus Milli Şurası, Xəzər matrosları, eser və menşevik partiyaları arasında belə bir şayiə yaydılar ki, guya "Evelina" ilə gedən zabitlər Lənkəranda olan müsəlman hərbi dəstələri ilə birlikdə Muğandakı rus-molokan kəndlərini məhv etmək tapşırığı almışlar. Bu təxribat xarakterli şayiə öz nəticəsini verdi, Bakıda olan bütün qeyri-azərbaycanlı siyasi və hərbi qüvvələr "Evelina" gəmisinin tərk-silah edilməsinə tərəfdar oldu. Təcili şəkildə, martın 30-da Bakı şəhəri mədən-zavod rayonlarının İnqilabi Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Həmin Komitənin təşəbbüsü ilə "Evelina"nın Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və gəmidəki zabitlər tərksilah edildi. Amma bu, müsəlman əhalisi üçün əsl qüruratoxunma aktı idi, onlar məscidlərə toplanaraq silahların qaytarılmasını tələb etdi. Vəziyyətin ciddi xarakter aldığını görən Azərbaycanın milli təşkilatlarının nümayəndələri İnqilabi Komitəyə gəlib alınmış silahları "Hümmət" müsəlman bolşevik komitəsi vasitəsilə qaytarmağa cəhd göstərdilər. Martın 30-da Nəriman Nərimanovun evində S.Şaumyanla və həmin gün İnqilabi Müdafiə Komitəsində M.Ə.Rəsulzadə ilə keçirilən görüşlərdə müəyyən razılıq əldə edilməsinə, silahların qaytarılmasına vəd verilməsinə baxmayaraq, bolşevik-daşnak koalisiyası sözünə əməl etmədi”.

Prosesin bu yerində Baş Hakim xahiş etdi ki, hadisələrin şahidi olan ingilis  tarixçisinin xatirələrini oxumaq yerinə düşərdi, mümkünsə oxusunlar.

Baş Hakim “ingilis tarixçisi” deyərkən Britaniya tədqiqatçı Piter Xopkirki nəzərdə tuturdu.

Ekspertlərin həmin xatirələri tapıb oxumaları an çəkdi:

-Hadisələrin canlı şahidi olan Britaniya tədqiqatçı Piter Xopkirk yazırdı: “Martın 30-da Bakı limanına müsəlman Vəhşi diviziyasının hərbçiləri gəldilər, onlar bolşeviklər tərəfindən tərksilah edildilər. Bu, müsəlman əhali arasında kəskin narazılıq yaratdı, silahlı müsəlmanlar məsələyə qarışdılar, onlar bolşeviklərin  “silahı təhvil vermək” barədə  ultimatumuna rədd cavabı verdilər, martın 30-da Bakı limanında toqquşma başladı.

Həmin gün bolşevik Nərimanovun mənzilində Bakı Sovetinin sədri, erməni Şaumyanla Azərbaycanın Müsavat partiyasının lideri Rəsulzadə arasında danışıqlar oldu, danışıqlar nəticəsində tərksilah edilən müsəlman dənizçilərinin silahlarının qaytarılması razılığı əldə olundu, amma bu arada Qızıl Ordunun süvari dəstəsinin Şamaxı küçəsində təxribat nəticəsində gülləbaran edilməsi barədə xəbər gəldi. Bolşeviklərin lideri  dərhal insidentə görə azərbaycanlıları günahlandırdı, halbuki insidentin səbəbkarları əsla müəyyənləşdirilməmişdi, beləcə danışıqlar kəsildi, hərbi əməliyyat başladı. Sonradan Şaumyan etiraf edəcəkdi ki, “Bu göydəndüşmə insident xəbəri Müsavat  başda olmaqla müxalifəti məhv etməyə əsl bəhanə oldu. Bütün cəbhə boyu hücuma keçdik. Tiflisdən – Sarıqamışdan  “Qafqaz Ordusu” hərbi-inqilabi komitə köməyimizə yetdi, silahlılarımızın sayı 6 min nəfərə çatdı.  Daşnaksütunda da bizim tərəfimizdə olan 3-4 min milli silahlı var idi.  Düzdür, ikincilərin müdaxiləsi konfliktə vətəndaş müharibəsi  xarakteri gətirdi, milli zəmində qətliama səbəb oldu, amma bunsuz keçinmək mümkün deyildi. Kasıb müsəlmanlar çox ciddi zərbə aldılar, amma indi artıq onlar bolşeviklərin ətrafında birləşməyə başlayıblar.”

Ekspert davam etdi:

-Hadisələrin canlı şahidi olan Britaniya tədqiqatçı Piter Xopkirk daha sonra yazırdı: “Bakı Soveti ilə daşnak silahlıları birgə müsəlman məhəllələrinə hücuma keçdilər. Bu məhəllələrin bombalanması üçün aeroplanlardan istifadə olunurdu, Xəzər donanmasının iki gəmisi isə sahildən bu məhəllələri atəşə tuturdu. Ələ keçirilən müsəlman məhəllələrində talan və zorakılıq baş alıb gedirdi, dinc müsəlman sakinlər, o cümlədən qadınlar və uşaqlar öldürülürdü. Bu işləri ermənilər edirdi. Zəif silahlanmış müsəlman dəstələri onlara heç bir müqavimət göstərə bilmirdi, barışıq xahiş edirdi. Hadisələrlə bağlı sonradan İranın poçt markası çıxmışdı, orada Bakıdakı İran konsulunun gəlib  öldürülmüş müsəlmanların cəsədinə necə baxması təsvir olunmuşdu.

Bakı Sovetinin yaratdığı İnqilabi Müdafiə Komitəsi Müsavata ultimatim yolladı, ultimatum bu bəndlərdən ibarət idi:

1.Bakı Sovetinin  hakimiyyətini qeydsiz-şərtsiz qəbul etmək, onun bütün əmrlərini icra etmək;

2.Bakı ərazisindən azərbaycanlıların “vəhşi diviziyası”nın dərhal çıxarılması.

3. Bakı-Tiflis, Bakı-Petrovsk dəmir yolunun açılması.

Martın 31-də Müsavat rəhbərliyi bütün şərtlərlə razılaşdığını bildirdi, ertəsi gün, aprelin 1-də bütün müsəlman evlərindən ağ bayraqlar asıldı.

Amma buna baxmayaraq, daşnaklar talan və qətliamı davam etdirdilər.”

Vaçyants yerindən dilləndi:”Mən öz ermənilərimizə yalvarırdım ki, müsəlman qardaşlarımızı öldürməyin. Qarşılarında diz çökürdüm. Amma onlar mənə məhəl qoymurdular.”

Hamazasp onu qanlı-qanlı süzdü.

Ekspert mətnin davamını gətirdi:

-Piter Xopkir daha sonra  yazırdı: “Ermənilər, görəndə ki, qədimi düşmənləri qaçırlar, qisas eşqi ilə onları təqib edirdilər. Bu, bütün müsəlman əhalinin qırılması, qalanların da şəhərdən qaçmasına kimi davam etdi. Şəhər od içində idi, küçələr müsəlman yaralıları və cəsədləri ilə dolmuşdu.”

 Rəsmi mənbələrə görə azərbaycanlıların qətliamı  5 aprelə, köhnə təqvimlə 24 marta kimi davam etmişdir. Bakıdakı Britaniya vitse-konsulu mayor Makdonnelin yazdığına görə “şəhərdə  dilənçi və səfilləri çıxmaq şərti ilə bircə normal müsəlman qalmamışdı”.

Bu yerdə hadisələrin xronologi ardıcıllıqla davamı oxunmalıydı, amma Vaçyants yenə müdaxilə etdi, özünün suçsuz olmasını sübut etməyə çalışdı, elə öz yanında oturan həmyerlisi Hamazasp tərəfindən də yerində oturduldu. Hamazasp onu qorxaqlıqda və satqınlıqda ittiham etdi, o da sözlərinin davamını gətirməyib bir müddətlik susdu. Amma az sonra çox asta səslə Hamazaspa iradını bildirdi, bu iradı yalnız lap yaxında oturanlar eşidə bilərdilər:

-Siz bütün erməni intelligensiyasını, burjuaziyasını ölümlə təhdid edirdiniz ki, partiyanıza pul köçürək, sizə silah alaq.

Onların mübahisəsi kəskinləşəndə Divanın mühafizəsi işə qarışdı.

Təyin olunan fasilədən sonra hadisələrin xronoloji ardıcıllığı geniş təfərrüatda tam oxundu.

-“1918-ci ilin həmin o məşum 30 mart günündə - saat 16.40 radələrində Bakıdakı erməni kilsəsinin yanında toplaşan daşnak dəstələri müsəlmanlara ilk atəş açdılar və soyqırıma başladılar. Martın 31-də səhər tezdən bolşevik-daşnak dəstələri azərbaycanlılar yaşayan "Kərpicxana", "Məmmədli" və digər Azərbaycan məhəllələrinə hücum etdilər. S.Şaumyanın xahişi və Leninin xüsusi göstərişi ilə Saritsından göndərilən 2 təyyarə havadan, hərbi gəmilər isə dənizdən şəhərin azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrini bombalamağa başladılar. Azərbaycan xalqına divan tutmaq üçün əllərinə girəvə düşmüş daşnaklar erməni neft sənayeçilərinin barjlarında qoyulmuş toplardan Abşeronun şimalındakı kəndləri də atəşə tutdular. Martın 31-də səhərə yaxın bütün erməni hərbi dəstələrinin başçıları və silahlanmış erməni ziyalıları İnqilabi Müdafiə Komitəsinin qərargahına gəldilər. Onlar qısa vaxtda təlimatlandırılaraq müsəlman məhəllələrinə göndərildilər. Yaxşı silahlanmış və hazırlanmış erməni əsgərləri müsəlmanların evlərinə soxulur, sakinləri öldürür, onları xəncər və süngü ilə doğrayır, uşaqları yanan evlərin içinə atır, körpə uşaqları süngülərin ucuna keçirirdilər. Dinc əhalini qorxudan dəhşətə gətirib, istədiklərinə nail olmaq üçün hər cür vəhşiliyə əl atan bolşevik-erməni cəlladları müsəlman qadınlarını daha ağır formada qətlə yetirirdilər. Şəhərin təkcə bir yerində - Çirklidərə deyilən yerdə qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış 57 müsəlman qadının meyiti tapılmışdı. Çoxlu gənc qadını diri-diri divara mıxlamışdılar. Qaçıb canını qurtarmağa çalışan əhalini gülləbaran etmək üçün şəhərin müvafiq yerlərində əvvəlcədən pulemyotlar qoyulmuşdu”.

İzləyicilər dəhçət içində dinləyirdilər söylənilənləri.

-“...Bir çox müsəlman məhəllələri məhv edildikdən sonra martın 31-də axşamüstü İçərişəhərin alınması əməliyyatı başlandı. Bununla bağlı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası sədrinin Ədliyyə Nazirliyinə təqdim etdiyi məruzədə aşağıdakı faktlar göstərilir: Nikolay küçəsilə hücuma keçmiş erməni əsgərlərinə başlıca olaraq erməni ziyalılarının nümayəndələri, o cümlədən Asvatur Vaşyants rəhbərlik ediblər. Belə dəstələrdən biri evə girib, səkkiz qadın və uşağı güllələmişdir. Başqa dəstə Fars küçəsində Bala Əhməd Muxtarovun evinə girərək, doqquz müsəlmanı küçəyə çıxarmış və kilsə meydanında güllələmiş, meyitlərin ikisini "Dağıstan" mehmanxanasının alovu içinə atmışdır...

Dəhşətli soyqırımına məruz qalan azərbaycanlılar martın 31-də müqaviməti dayandırdılar. Lakin erməni daşnak birləşmələri soyqırımını aprelin 2-si gecədən xeyli keçənədək davam etdirdilər”.

Baş Hakim xahiş etdi ki, tarixə “mart qırğını” adı ilə düşmüş qanlı hadisənin yekun nəticələri barədə də məlumat verilsin.

Məlumatı macar ekspert oxudu:

-Rəsmi məlumatlara görə, mart soyqırımı nəticəsində Bakıda 12 mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirilmişdir. Bolşevik daşnak birləşmələri "Kaspi" mətbəəsini, "Açıq söz" qəzetinin redaksiyasını, "İsmailiyyə" binasını yandırmışdılar, yeri gəlmişkən, hazırda Azərbaycanın Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin yerləşdiyi həmin bina əsl memarlıq şedevri sayılır, onu yandıqmağa necə qıymaq olardı, mən anlaya bilmirəm. Ermənilər "Təzəpir" məscidinin minarələrini top atəşi ilə zədələmişdilər. Daşnak-bolşevik hərbi birləşmələri Bakıdan sonra Qarabağın bölgələrində, həmçinin Şərqi Anadoluda, Cənubi Azərbaycanda da Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımları həyata keçirmişdilər.

Stepan Şaumyan mart hadisələrini Zaqafqaziyadakı sovet hakimiyyətinin triumfu hesab etmişdi:“Döyüş nəticələri bizimçün möhtəşəm oldu. Düşmən tam məhv edildi. Müsəlman millətçi partiyalarına görə Bakıda sovet hakimiyyəti həmişə havadan asılı qalmışdı. Bu bəy-xan partiyaları  və ziyalılar qorxaq menşeviklərin sayəsində Yelizavetpolda və Tiflisdə möhkəmləndikləri halda Bakıda da aqressivləşmişdilər, bizim üzərimizə də hücuma keçirdilər. Zaqafqaziyanın taleyi həll olunurdu. Onlar Bakını da tutub Azərbaycanın paytaxtı elan etmək istəyirdilər. Məqsədləri bütün qeyri-müsəlmanları məhv etmək idi.”

Şaumyanın nitqini oxuduqdan sonra prosesdə ekspertliyə 6 ay idi ki, hazırlaşan, yüzlərlə mənbə oxuyan macar ekspert mövzu ilə bağlı öz fikrini də bildirdi:

-Sovet hakimiyyətinin qeyri-humanistliyi onda idi ki, Azərbaycan xalqını  qatil Şaumyanı sonradan zorən idollaşdırmağa məcbur etmişdi, onun adı qəsəbələrə, rayonlara verilmiş, ona abidələr qoyulmuşdu. Xalqın müdafiəçisi olan Müsavat isə tarix kitablarına “xalq düşməni” ampluasında salınmışdı. 1918-ci il mart soyqırımına qədər Azərbaycanın milli demokratik qüvvələri Rusiya tərkibində milli-məhəlli muxtariyyət tələbi ilə çıxış edirdilərsə, artıq qırğınlardan sonra bu ümidlər boşa çıxdı. Mart soyqırımı nəticəsində sovetləşmə ideyasına güclü zərbə vuruldu, xalqın müstəqil dövlətçiliyini bərpa etmək əzmi daha da gücləndi.

Prosesin bu yerində erməni müdafiəçi vəsadət qaldırdı ki, Stepan Şaumyanın Azərbaycan xalqı üçün elədiyi müsbət şeylərdən də danışılsın. Yaşlı hakim dərhal cavab atəşi ilə erməni müdafiəçini susdurdu, bir daha Şaumyanın daşnakları silahlandırıb müsəlmanları necə qırdırması barədəki etirafını səsləndirdi, sonra da erməni cinayətlərini ittiham edən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaranması və fəaliyyəti barədə geniş məlumat verilməsinin vacibliyini qeyd etdi..

Həmin məlumat dərhal səsləndirildi:

-“1918-ci il iyunun 15-də yeni elan olunmuş Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Zaqafqaziyada bolşevik-daşnak cütlüyünün törətdiyi qətliamların istintaqını həyata keçirmək üçün Fövqəladə Təhqiqat  Komissiyası (FTK) yaratdı. 1919-cu ilin avqustunda toplanan materiallar 36 cild – 3500 səhifəyə bərabər idi. Təkcə 6 cild -740 səhifə Bakının müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq aktlarından ibarət idi. Burada çox sayda müsəlman və qeyri-müsəlman insanın şahid ifadələri yer almışdı.

FTK əvvəl Xarici İşlər, sonra Ədliyyə Nazirliyi yanında fəaliyyət göstərmişdir. FTK-nın sədri Ələkbər bəy Xasməmmədov idi. 7 nəfərlik tərkibdə təsis edilmiş FTK-nın işinə tədricən Bakı və Gəncə şəhərlərinin istintaq-prokurorluq və məhkəmə orqanlarının digər nümayəndələri cəlb edilmişlər. FTK-nın tərkibi çoxmillətli olmaqla, əsasən polyak, rus, alman, litva tatarı və Rusiya universitetlərinin məzunları olan azərbaycanlılardan – peşəkar hüquqşünaslardan ibarət idi. Fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində - 15 iyul 1918-ci ildən 1 noyabr 1919-cu il ilədək FTK tərəfindən, qeyd edildiyi kimi 36 cilddən  ibarət istintaq materialı toplanmışdır ki, onun da 6 cildi ermənilər tərəfindən Bakı şəhəri və onun ətrafında müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq hallarını əks etdirirdi. İstintaq materialının digər cildlərində Şamaxı, Quba, Göyçay, Cavad, Nuxa qəzalarında, Gəncədə, Qarabağda, Zəngəzurda ermənilər tərəfindən törədilmiş amansız cinayətlər təhqiq edilirdi.

Komissiyanın fəaliyyətinin sonuna qədər onun sədri Ə.Xasməmmədov, üzvlərdən isə A.F.Novatski və N.M.Mixaylov daha səmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Bundan başqa, müxtəlif vaxtlarda Bakı dairə məhkəməsi prokurorunun müavini Aleksandr Yevgenyeviç Klige, andlı iclasçı Məhəməd xan Təkinski, Gəncə dairə məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri üzrə müstəntiqi Məhyəddin bəy Şahmalıyev, Bakı quberniya dairə məhkəməsinin üzvü Hidayət bəy Sultanov, andlı iclasçılar Aley Aleksandroviç Litovski, Çeslav Boleslavoviç Klossovski, hüquqşünas Abbasəli bəy Hacırzayev, Bakı dairə məhkəməsinin üzvü B.Yusifbəyov komissiya üzvü kimi fəaliyyət göstərmişlər. Komissiya artıq 1918-ci ilin sentyabr-oktyabrından geniş təhqiqat işlərinə başlamışdı. Komissiyanın üzvü N.M.Mixaylov 1918-ci il oktyabrın 26-da həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat işləri haqqında məlumat verirdi. Məlumata görə, göstərilən müddət ərzində 500 nəfərdən çox şahid dindirilmiş, Kürdəmir dəmir yolu vağzalına və Kürdəmir polis sahəsinə aid 7 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlilli, Qasım bəy, Ərəb Mehdibəy, Dadalı) baxış keçirilmişdir. 1918-ci il noyabrın 22-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sədri Ə.Xasməmmədov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ədliyyə nazirliyinə göndərdiyi məruzələrdə Bakı quberniyası, Göyçay qəzasının Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və b. kəndlərində, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasının müsəlman kəndlərində, habelə Bakı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş zorakılıqların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat verirdi.

1919-cu il yanvarın 6-da Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sədri Ə.Xasməmmədov Paris sülh konfransına gedən nümayəndə heyətinə təqdim etmək üçün Bakı, Quba və Şamaxı şəhərlərində, Şamaxı, Göyçay, Cavad, Quba qəzalarında ermənilər tərəfindən müsəlmanlara qarşı törədilmiş vəhşilikləri əyani şəkildə sübut edən məlumatları məktubla birlikdə xarici işlər nazirinə göndərmişdi. Məlumatda göstərilirdi ki, Lənkəran qəzasında daşnak polkovnik Avetisovun silahlı quldur dəstələri tərəfindən, Cavad qəzasının bir hissəsində isə polkovnik İllarinoviç başda olmaqla ruslar tərəfindən, həmçinin İrəvan quberniyasında, Gəncə quberniyasının 4 qəzasında - Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa və Zəngəzurda böyük dağıntılar törədilmiş, azərbaycanlı əhali ucdantutma məhv edilmişdir. Komissiya xaricə göndərilən nümayəndə heyəti üçün əşyayi-dəlil kimi altı cilddən ibarət ilkin təhqiqat materialı və 95 ədəd fotoşəkil hazırlamışdı”.

Baş Hakimin xahişi ilə həmin fotoşəkillər monitorda göstərildi.

Özbək ekspert oxunuşu davam etdirdi:

-“Komissiya fəaliyyətinin ilk dövrlərində çox gərgin işləyirdi. 1919-cu il yanvarın 16-da komissiyanın üzvü N.M.Mixaylov Gəncə quberniyasının Ərəş və Nuxa qəzaları, A.F.Novatski isə həmin ilin iyununda Quba şəhəri, Quba qəzası kəndlərində ermənilərin törətdiyi soyqırımları, qətl-qarətlər və digər zorakılıq hərəkətləri haqqında təhqiqat materialları əsasında ətraflı məruzələr hazırlayaraq komissiyaya təqdim etmişdilər. 1919 il avqustun 27-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü Ç.B.Klossovski komissiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar tərtib etdiyi arayışda göstərirdi ki, toplanmış materiallar 36 cild və 3500 vərəqdən ibarətdir. Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayət hərəkətlərinin təşkilatçıları və iştirakçıları olan şəxslərə qarşı cinayət işi qaldırmaq haqqında 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmış, 194 nəfər erməninin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə məsələ qaldırılmışdı.

1919-cu il avqustun 23-də komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədov ədliyyə nazirinə Bakı və Şamaxı şəhərlərində və Şamaxı qəzasında azərbaycanlılara qarşı törədilmiş vəhşiliklərdə müqəssir olan şəxslərin artıq məsuliyyətə cəlb edilməsi işinə başlanıldığını bildirərək qeyd edirdi ki, Bakı şəhərində hələlik 24, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasında isə 100 nəfərə yaxın müttəhim istintaqa cəlb olunmuşdur. 1919-cu il martın 21-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyətlərini genişləndirmək haqqında ədliyyə nazirinin məruzəsini dinləmiş və müvafiq qərar qəbul etmişdi”.

Ekspert mətni bitirdikdə prosesə gecə səhərədək yatmayıb ciddi hazırlaşan gənc hakim Baş Hakimdən icazə alaraq bir məsələyə toxunmaq istədiyini bildirdi, icazə alaraq danışmağa başladı:

-Möhtərəm Divan heyəti, möhtərəm tamaşaçılar, az öncə təqsirləndirilən  Vaçyants istintaqdan azad olunmasını suçsuz olması ilə izah edəndə ona aydınlatdılar ki, bu, heç də belə deyil, Vaçyants sadəcə pul ödəmək müqabilində zaminə buraxılmışdı, onun istintaqına Avropa, Rusiya, xüsusən də Ermənistan, Daşnaksütun partiyası ciddi müdaxilə edirdilər. Mən bu müdaxilə barədə geniş material oxumuşam, çox məlumatlıyam. Odur ki, möhtərəm Baş Hakimin icazəsi ilə məsələnin üzərində bir qədər dayanmaq istəyirəm. Belə ki, mənbələrə görə, xaricilər bir tərəfə, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası azərbaycanlılara qarşı törədilmiş, soyqırımı və zorakılıq hallarının günahkarlarını istintaqa cəlb etməyə başlayan kimi, Bakıda Erməni Milli Şurası və "Daşnaksutun" partiyasının parlament fraksiyası, həmişə olduğu kimi, ermənilərin müdafiəsinə qalxmış, onların günahsız olduqlarını sübut etməyə çalışmışlar. 1919-cu il avqustun 23-də Erməni Milli Şurasının Azərbaycanın ədliyyə nazirliyinə göndərdiyi məktubda deyilirdi ki, avqustun 18-də Bakıda Telefonnaya küçəsində Şamaxı şəhəri sakinləri Martiros Gülbəndiyants, Mixail Arzumanov və Yenok İvanyants sonuncuya məxsus mağazada həbs edilmişlər. Həbs edilənlərin hamısının Şamaxının "ən hörmətli" adamları və uzun müddət Şamaxı şəhər dumasının üzvləri olduqlarını qeyd edən erməni liderləri onlardan M.Gülbəndiyantsın Şamaxı şəhər poçt-teleqraf kontorunun rəisi, M.Arzumanovun Şamaxı erməni kilsəsinin hamiktikoru, Y.İvanyantsın isə məşhur tacir olduğunu bildirirdilər. Halbuki, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının zərərçəkənlərin və şahidlərin dindirilməsi protokollarında azərbaycanlılara qarşı zorakılıqların təşkilatçıları və fəal icraçıları sırasında cəllad S.Lalayandan sonra, məhz bu "hörmətli" adamların adları çəkilirdi. Eyni zamanda, Vaçyantsla bağlı da belə bir ultimatum verilmişdi. "Daşnaksütun" liderləri riyakarcasına bəyanatlar verir, Azərbaycan Hökumətini keçmişləri yada salmaqla "intiqam və düşmənçilik" hisslərini daha da qızışdırmaqda ittiham edirdilər. Lakin 1920-ci ildə sovetlərin Azərbaycanı iğqalından sonra erməni-daşnak terrorçuları 1920-21-ci illərdə məhz qisasçılıq niyyəti ilə Tiflis və İstanbulda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin ilk sədri Fətəli xan Xoyskini, Parlament sədrinin müavini Həsən bəy Ağayevi və 2-ci Hökumət kabinetində daxili işlər naziri olmuş Behbud xan Cavanşiri qətlə yetirmişlər.

Auditoriya təəssüfünü ifadə etdi.

Gənc hakim çixişina davam elədi:

-Azərbaycan Hökumətinin 21 mart 1919-cu il Qərarına görə FTK-nın səlahiyyətləri genişləndirilmiş və ona məhkəmə-istintaq hakimiyyətinin bütün hüquqları verilmişdi. FTK-nın fəaliyyətinin yekunu olaraq 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmış, onların əsasında müxtəlif cinayətlərdə müqəssir bilinən 194 şəxsə qarşı cinayət işi qaldırılmışdır. Komissiyanın işi azaldıqca onun üzvləri öz əvvəlki vəzifələrinin icrasına qayıtmışlar. FTK Azərbaycan Hökuməti tərəfindən onun üzərinə qoyulmuş vəzifəni yerinə yetirərək 1 noyabr 1919-cu il tarixdə rəsmi surətdə ləğv edilmişdir. Bununla bərabər Ə.Xasməmmədov və FTK üzvü Ç.V.Klossovski 1920-ci il yanvarın sonuna qədər FTK-nın istintaq işlərini respublikanın prokuror və məhkəmə orqanlarına verilməsi ilə məşğul olmuşlar. FTK materialları üzrə 1918-ci il Bakıda mart hadisələrinə görə 24, Şamaxı hadisələrinə görə isə 100-ə yaxın şəxs haqqında cinayət işi qaldırılmışdır. Müttəhimlərin bir hissəsi respublikanın hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən həbs olunmuş, qalanları axtarışda elan edilmişlər. Lakin, Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin de-fakto tanınması ilə bağlı olaraq Azərbaycan Parlamenti tərəfindən 9 fevral 1920-ci il tarixdə qəbul edilmiş Amnistiya haqqında qanuna əsasən milli düşmənçilik zəminində baş vermiş və “Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının icraatında yaranmış” bütün cinayət işlərinə xitam verilmişdir. FTK tərəfindən qaldırılmış bir sıra cinayət işləri 1920-ci il 9 fevral qanununa əsasən artıq Azərbaycan SSR məhkəmə orqanları tərəfindən xətm olunmuşdur

 Çıxışını bitirəndən sonra gənc hakim bu sözləri söyləyib hədsiz təsirləndiyini dilə gətirdi:

-Azərbaycan hökumətinin bir belə qan tökmüş daşnaklara amnistiya verməsi hədsiz humanizmdən, genişqəlblilikdən xəbər verir.

Baş Hakim onun sözünə qüvvət olaraq üzünü Vaçyantsa tutub əlavə etdi:

-Cənab Vaçyants, siz hətta müxtəlif yollarla cəzadan yayınmasaydınız belə, humanist müsəlmanlar bir il keçmiş sizə amnistiya verəcəkdilər. Bu, onların üzü, bu da sizin üzünüz.

Vaçyants bu məqamda susdu.

Sonra söz şahidlərə verildi.

Elan olundu ki, bu şahidlər 1918-ci ilin 4 dekabr tarixində Bakı şəhərində Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının keçirdiyi istintaq dinlənilməsi zamanı Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirilmişlər.

1-ci şahid gördüklərini belə nəql etdi:

-Xədicə Qəni qızıyam, 35 yaşım var, Bakı sakini, 1-ci Kanitapinskaya küçəsi, dalan № 7, ev № 8 ünvanında yaşamışam, savadsızam. 1918-ci ilin mart ayının 19-da səhər tezdən yüz nəfərdən artıq erməni əsgəri yuxarıda qeyd etdiyim ünvandakı evimizə soxuldular və mənim 45 yaşlı ərim İsmayıl Kərbəlayı Abbas Qulu oğlunu öldürdülər, mənim mənzilimi 6240 rubl dəyərində qarət etdilər, ərimin cibindən isə 7000 rubl pulunu çıxardılar. Mən azyaşlı uşaqlarımla qonşu yəhudi qadının evində gizlənmişdim. Bir saatdan sonra ermənilər məni əsir götürdülər. Ermənilər mənim əşyalarımı mənzilimdən çıxarıb avtomobilə qoyurdular və aparırdılar. Erməni əsgərləri qonşularımızı da öldürdülər və evlərini qarət etdilər. Mənim ərimi tüfənglə öldürdülər və ayaqlarını kəsdilər.

2-ci şahid hadisələri bu cür nəql etdi:

-Zərəfşan Bəyəli qızıyam, 40 yaşım var, Bakı şəhəri, 10-cu Kanitapinskaya küçəsi, 34 №-li evdə yaşamışam, savadsızam. Həmin il mart ayının 19-da – o qara gündə erməni əsgərləri evimizə soxuldular, mənim 20 yaşlı oğlum Məmməd Əli Nəcəf Qulu oğlunu gözümün qabağında öldürdülər və mənzilimi qarət etdilər. 5124 rubl dəyərində qarət edildik. Ermənilər 300 rubl nağd pulumu sandıqdan çıxardılar. Məni uşaqlarımla birlikdə əsir apardılar və dörd gün saxladılar. İki yaşlı oğlum əsirlikdə qollarımın üstündə öldü. Onun adı Abbasəli idi. Mənim ərim bağrı çatlayaraq öldü. Dörd gündən sonra məni buraxdılar və elə həmin gün iki oğlum - 6 yaşlı Həsən Bala və 9 yaşlı Hüseyn Bala da acından öldülər. Mən bir tikə çörəyə möhtac qalmışdım, bütün varımızı-yoxumuzu əlimizdən almışdılar.

3-cü şahid söz aldı:

-Zeynəb Xanım Əkbər qızıyam, 20 yaşım var, Bakı sakini olmuşam, Tatarskaya küçəsi, 90 №-li evdə yaşamışam. 1918-ci il mart ayının 21-də otuz nəfər silahlı erməni əsgəri yuxarıda göstərilən ünvandakı evimizə gəldilər, mənim mənzilimi 24.425 rubl dəyərində qarət etdilər və 1 yaş yarımlıq qızım Teyraxanımı ayaqlayıb əzdilər. Eşitdiyimə görə erməni əsgərləri mənim qonşularımın evlərində də uşaqları ayaqlayaraq əziblər. Mən ayaqlanan qızımın çığırtısını indi də eşidirəm.

Çıxışları təqribən oxşar olan, oxşar acılar çəkmiş ardıcıl 12 şahidin çıxışı dinlənildi. 12-ci şahid Bakı sakini olmuş Ziyarət Xanım Zülfəli qızı idi.

- 45 yaşım var, savadsızam, Bakı şəhəri, Qoqolevskaya küçəsi, 83 №-il evin sakini olmuşam, daimi olaraq isə Bakı quberniyasının Binəqədi kəndində yaşamışam. 1918-ci ilin sentyabrında ermənilər Binəqədidə müsəlman kəndlilərini, o cümlədən mənim 6 nəfər qohumumu, yəni 2 uşaq, 2 qadın və 2 kişini xəncərlə doğramışdılar. Bundan əlavə ermənilər ümumi dəyəri 28.800 rubl olan əmlakımı qarət etmişdilər.

12-ci şahid ifadəsi verildikdən sonra Vaçyantsın hadisələr vaxtı – martın 17-də Bakı Şəhər Dumasının iclasından çıxıb şəhərdə ilk atışma başlayanda  Nikolayevsk küçəsində hadisələrə rəhbərlik etməsini iddia edən Mirzə Əhməd Hüseynzadənin şahid ifadəsı də alındı. Vaçyantsı yaxşı tanıdığını deyən Hüzeynzadə onu heç kəslə qarışıq salmadığını bəyan etdi, Vaçyants yenə and-aman etdi ki, guya orda olmayıb. Belədə, müsəlman şahid Quran çıxarıb əlini basdı ki, düz deyir, Vaşyants şəxsən qətllərin təşkilatçısı olub. Doğrudan, niyə də yalan desin axı?

Bu məqamda artıq zaman çox gec olduğundan Baş Hakimin təklifi ilə Divan öz işini ertəsi günə kimi təxirə saldı, hökm eşitmək arzusunda olan tamaşaçılar səbirlərini basıb növbəti günü gözləyəsi oldular.

Axirət dünyasında növbəti şər qaraldı, Baş meydan, Bazar meydanı, bulvar – hamısı tədricən boşaldı. Ay səmada tam bərqərar oldu. Burada Ay Əsas dünyadakından daha parlaq olur. Sanki o, daha yaxındadır, sanki, əl atsan tuta biləcəksən. Amma Axirət dünyasında Əsas dünyadakı kimi ulduzlara rast gəlməzsən. Nə sirrdirsə, buranın səmasında bilmərrə olaraq ulduz yoxdur. Deyilənə görə, Əsas dünyadan çox-çox uzaqda yerləşən bu, öz qravitasiyası və daxili təzyiqi nəticəsində müvazinətini saxlayan, işığı özündə əks etdirən ulduz adlı massiv qaz şarının öz daxilində baş verən nüvə reaksiyaları sintezini apararkən yalnız Əsas dünyada görünməsinin səbəbi var, bu, onun olduqca uzaqda – Əsas dünyaya ən yaxınının oradan 4,2 işıq ili məsafəsində yerləşməsi səbəbindəndir. 6000 ulduzun heç biri Axirət dünyasında görünməz. 4,54 milyard yaşı olan Əsas dünyanın alt qatında, nüvəsində yerləşən Axirət dünyasına yalnız Əsas dünyaya nisbətən yaxın olan Ay və  Ulduz işıq sala bilir.

Buranın gecələrinin daha zülmətli olması isə Ayın daha çox parlaqlığını şərtləndirir.

 

 

 

 

DAVAMI VAR

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2022)