“Yalanın 17 anı” sənədli fentezisi böyük rezonans doğurduğundan müəllifin - yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin seçimində portalımız romanın ən maraqlı hissələrini dərc etməkdədir. Müsbət haldır ki, tarixi faktlarla ermənilərin iç üzünü açan bu romandan seçmələri oxucular sosial mediada paylaşmaqdadırlar. Qoy hamı oxusun və agah olsun.

 

 

7-Cİ PROSES

ANDRONİK OZANYAN

 

Bu gün çiskinli hava müşayiət olunurdu. Yuxudan durub qəlyanaltı etdikdən sonra Baş Meydana axışan insanların çoxu özüylə hər ehtimala qarşı çətir, yağmurluq götürmüşdü.

Divan heyəti, əməkdaşları da havadakı qara buludları görüb müəyyən hazırlıqlar görmüşdülər. Onlar xüsusi tentlə səhnənin üstünü örtdürmüşdülər ki, işdi-şayətdi yağış yağası olsa səhnədə əyləşənləri islatmasın.

İki dəfə zəng çalındı, tamaşaçılar yerlərinə dəvət olundular, mühafizəçilər ayaq üstündə qalanları boş yerlərdə əyləşdirdilər. Nəhayət başlanğıc fanfarları çalındı, prosesin növbətisinə start verildi.

Dünənki istirahətdən sonra xeyli gümrah görünən Divanın Baş Hakimi və digər iki hakim yerlərini sürəkli alqışlar altında tutdular. Kulisdə Baş Hakim dünənki uğurlu prosesə görə gənc hakimi təbrik etmişdi. Yaşlı hakim isə onun alnından öpərək doluxsunmuş, öz karyerasını xatırlatmışdı. Uzun sürən xəstəliyi, eləcə də işlədiyi məhkəmənin rəhbərliyi heç vaxt ona imkan verməmişdilər ki, Əsas dünyada parlasın. Onun istedadından qorxan rəhbərlik daim intriqalar salaraq parlamasına mane olmuşdu, o da karyerası çiçəklənən dönəmdə Nyu-York meqapolisini tərk edib ucqar Texasa sığınmalı olmuşdu.

Hakimlər yerlərini tutan kimi Baş Hakim tamaşaçıları salamlayıb nitqinə başladı:

-Əziz Divan üzvləri, əziz və hörmətli tamaşaçılar, bir neçə gündür ki, biz erməni millətinin qəhrəmanları elan olunan, halbuki bəşəriyyətə, insanlığa zərbələr vurmuş insanlara haqq-ədalət divanı qururuq. Bu gün mənim aləmimdə onların ən qəddarı və yırtıcısı hesab edilən biri ilə üzbəüz gələcəyik. Ona qarşı hədsiz nifrətin olduğunu bilərək mühafizə üçün xüsusi qabaqlayıcı tədbirlər də görmüşük. Bu, Ermənistan xalqının tarıxdəki ən böyük qəhrəmanı və parallel olaraq da bəşər tarixinin ən böyük anti-qəhrəmanı Ozanyan Andronik Torosoviçdir.

Zalı hiddət səsləri bürüdü.

 Başı buxara papaqlı, şələ bığları çallaşmış bir şəxsin portretini önə şəkdılər, ardınca şəklin eynisi olan, amma sağ qulağı bintlə bağlanmış bir şəxs gətirilib müttəhimlər kürsüsünə əyləşdirildi.

Yerlərdən tamaşaçılar “cani”, “qatil”, “manyak” kimi replikalar atırdılar, şahidlər əyləşən hissədə isə əsl çaxnaşma müşahidə edilirdi. Bəziləri sadəcə qışqırır, bəziləri yumruqlarını düyünləyib hədələr yağdırır, bəziləri söyüşlər söyürdü. Bəziləri isə hətta səhnəyə cummaq belə istəyir, mühafizəçilərin yaratdığları kordona ilişib qalırdı.

-Ayağında çox qanlar var.

-Şəxsən özünün 60 min türk öldürdüyü deyilir.

-Türklər də onu yaxşı pazlayıblar elə.

Sıralararası bu sayaq danışıqlar getməkdəydi.

Divanın Baş Hakimi tamaşaçıları səbirli olmağa, özlərini toxtatmağa çağırdı, sonra Andronik Ozanyan barəsində bilgiləri diktorlardan birinin oxumasının təmin olunmasını Divan Heyətindən xahiş etdi. İnanılmaz bir hadisə baş verdi, heç kəs bu şəxs barədə yazılan tərcümeyi-halı oxumaq istəmədi.

Daha bir inanılmaz olay ardınca baş verdi, səmada yüzlərlə qara qarğa göründü, onlar qaqqıldaşa-qaqqıldaşa səhnənin üstündə dövrə vurdular. Bu vaxt göy üzündə şimşək çaxdı, şimşək elə bir gurultu qopardı ki, ətraf evlərin şüşələri belə cingildədi. Sonra da leysan yağmağa başladı.

Divanın Baş Hakiminin amiranə səsi eşidildi:

-Bəli, müttəhim Ozanyana nəinki insanlar, hətta təbiət, hətta quşlar belə nifrətlərini bildirirlər. Bir baxın, onun tərcümeyi-halını diktorlar belə oxumaqdan imtina etdilər. Amma reqlamentə görə proses məhz tərcümeyi-halın oxunması ilə başlamalıdır. Odur ki, mən hakimlərimizdən xahiş edirəm ki, Ozanyanın tərcümeyi halını oxusunlar. Tamaşaçılara isə bu leysanda bircəciyinin belə durub getməməsi, maraqla, axıradək prosesi izləməsindən dolayı öz minnətdarlığımı bildirirəm.

Qısa məşvərətdən sonra Baş Hakimin solundakı gənc hakim vərəqləri Divan heyəti nümayəndəsindən alıb yağışın maneçiliyini minimuma endirsin deyə lap gur səslə oxumağa başladı:

-Erməni xalqının ən böyük qəhrəmanlarından biri Ozanyan Andronik Torosoviç! O, 1865-ci ildə Osmanlı İmperiyasında – Sivasın Qarahısar bölgəsində dünyaya gəlib. O, yaş yarımlıq olanda anasını itirib, atasının himayəsində böyüyəsi olub. Məktəbi bitirəndən sonra gənc yaşlarında evlənib, amma uşaq dünyaya gətirərkən həyat yoldaşı vəfat edib, ardınca körpə də dünyaya əlvida deyib. Öncə ana qayğısından məhrum olması, ardınca həyat yoldaşını və övladını itirməsi bu adamın psixikasına olduqca mənfi təsir edib. Deyilənə görə o çox əsəbi, davakar ruhda olub. Gənc yaşlarından türklər əleyhinə erməni qiyamlarında (ermənilər bunu milli-azadlıq hərəkatı adlandırırlar) yaxından iştirak edib. 1882-ci ildə erməni qayda pozucusuna qarşı sərt rəftar edən türk jandarmına hücum etməsi səbəbindən həbs olunub, amma dostlarının köməyi ilə həbsxanadan qaçmağa müvəffəq olub. 1888-ci ildə “Qnçak” millətçi-erməni partiyasına üzv olub, oradan da daha radikal millətçi partiyaya – Daşnaksütüna keçib. Andronik Türkiyədə fəaliyyət göstərən erməni silahlı dəstələri üçün silah qaçaqmalçılığı ilə də məşğul olub. Şüarı terror olan Daşnaksütun partiyasında Andronikin ilk işi 1892-ci ildə Konstantinopolun polis rəisini qətlə yetirmək olub. Ardınca da ölkədən qaçıb, Krım və Zaqafqaziyada məskunlaşıb. Amma 3 ildən sonra yenidən Osmanlı ərazisinə dönüb, türklər əleyhinə qiyamlarda iştirak edib, Sasun üsyanlarının başında duran Serobun ölümündən sonra Sasun fədailərinin komandanlığını öz üzərinə götürüb. Serobu öldürən kürd lideri Bəşir Xəlili və onun 17 cangüdənini qətlə yetirdiyinə görə ona “paşa” təxəllüsü verilib, bununla da o, ermənilərin liderinə çevrilib.  Ardınca o, Sasun döyüşündə şəxsən qəhrəmanlıq göstərməyə müvəffəq olub, buna görə Sasunski təxəllüsü qazanıb.

Gənc hakim azacıq duruxub davam etdi:

-İcazənizlə, bu qəhrəmanlıq sözünü işlətdiyimə görə üzr istəyirəm, tərcümeyi-hal erməni mənbəyindəndir, mənbənin “qəhrəmanlıq” adlandırdığı bir şey dövlət əleyhinə qiyam qaldırmaq, dövlətin idarə və müəssisələrini talamaq, dövlətin polis və əsgərlərini öldürmək hesab olunur, çox acınacaqlıdır. Caniləri qəhrəman edən xalq əsl qəhrəmanlarını da cani adlandırar.

Get-gedə izləyici simpatiyası qazanan gənc hakimi bu dəyərli fikrinə görə auditoriya alqışladı.

Gənc hakim davam etdi:

-O dövrdə Avropa Osmanlı ilə haqq-hesab çəkirdi, erməni qiyamçılarına dəstək idi, Andronikin şücaətlərini də geniş təbliğ edir, ona hər cür dəstək verirdi. Məsələn, Cenevrənin “Frankfurter Zeytunq” qəzeti yazırdı ki, “Andronik 1897-ci ildən 1904-cü ilədək 31 döyüş keçirib, heç birində də yaralanmayıb, o, əsl qəhrəmandır.“

1904-cü ildə Sasun üsyanı yatırılandan sonra Andronik yenidən ölkəni tərk edib, uzun müddət Avropada yaşayıb. Harada olubsa türklər əleyhinə fəaliyyət aparıb, müəyyən formada onlara zərər vurmağa çalışıb. 1912-ci ildə Serbiya, Yunanıstan, Bolqarıstan və Çernoqoriya Osmanlı ilə müharibəyə başlayanda bundan bərk sevinən Andronik Qaregin Njde ilə birlikdə 273 könüllü ermənidən ibarət dəstə düzəldib, türk təbəəsi olduğu halda türklərin əleyhinə vuruşub. Bolqarlar ona uğurlu döyüşünə görə bolqar vətəndaşlığı və təqaüd də veriblər.

1-ci dünya müharibəsi başlayanda bolqarların türklərlə müttəfiqliyini görüb Andronik ölkənin hüdudlarını tərk edərək, bu dəfə Tiflisə gedib. Rusiya ilə müharibə eləyən Osmanlının təəbəsi olduğu halda keçib Rusiya tərəfdə könüllü vuruşub, Vanın, Muşun, Bitlisin alınmasında fərqlənib. Osmanlı imperiyasına vurduğu ziyanlara görə Rus Çarı onu Georgiyevsk xaçı ilə təltif edib.

Yerdən kimsə “Çox məkrli velikorus şovinizminin məkrli təzahürü” söyləyərək öz hiddətini ifadə edəndə gənc hakim də fürsətdən istifadə edib su içdi.

 

-1917-ci ildə Ərzurumun müdafiəsini həyata keçirərkən Andronikin dəstəsi ilk ciddi məğlubiyyətini alır, Sarıqamış – Qars – Aleksandropol istiqamətində geri çəkilir. 1918-ci ildə türklərdən aldığı zərbələrin qisasını qafqaz türklərindən - azərbaycanlılardan çıxmaq üçün münbit şərait əldə edən bu şəxs yeni formalaşdırılmış Erməni Ordusu Korpusunun diviziya komandiri təyin olunur. Həmin ildə də Rusiyanın bolşevik Qafqaz ordusunun komandanlığı ona general-mayor rütbəsi verir. 1918-ci ildə Andronik bir bolşevik, rus ordusu generalı ampluasında Azərbaycanda törədilən qətliamlarda iştirak edir, xüsusən Bakıda və Şamaxıda bu qətllər daha geniş vüsət alıbmış, ardınca Xoy başda olmaqla İran ərazilərində də azərbaycanlıların qırğınını təşkil edir.

Gənc hakim nəfəsini dərib “Bir insan bu qədər insanın qanına necə susayar axı” replikasını ataraq Andronik səmtə baxdı, Andronik heç bir reaksiya verməyəndə başını bulayaraq davam etdi:

-Oktyabr ayında bu şəxs Naxçıvanı bolşeviklər üçün almaq fəaliyyətinə girişib, Şaumyanın vədinə görə bu Azərbaycan torpağının Ermənistanla birləşdirilməsi yolunda mücadilə aparıb, amma yenə də türklərə məğlub olaraq Zəngəzur dağlarına çəkiləsi olub. İndi də o, Zəngəzurdakı müsəlman kəndlərini talan etməyə, azərbaycanlıları qırmağa başlayıb. 18 kəndi yer üzərindən silməklə 50 min azərbaycanlını didərgin salıb, öldürüb, yaralayıb. Ardınca Cavanşir və Cəbrayıl uyezdlərində 100 kəndi yerlə yeksan edib. Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirmək istəyi ilə o, oradakı azərbaycanlı kəndlərinə basqınlar edib, yüzlərlə insanın qətlini həyata keçirib. Antanta müttəfiqləri və Rusiya ilə anlaşma ala bilməyəndə bu şəxs mühacirətə getməyə qərar verib. Ameriikada yaşayıb, ikinci dəfə ailə həyatı qurub, bu dəfə diaspora xətti ilə Ermənistana və ermənilərə yardımlar təşkil edib. 1927-ci ildə ürək xəstəliyindən Kaliforniyada dünyasını dəyişib. Təxmini hesablamalara görə bütün həyatını türklərə qarşı terror, qiyam və müharibələrdə keçirən bu şəxsin hesabında 50 -55000 insanın qətli var.

Gənc hakim oxuyub mətni bitirən kimi tamaşaçılar uğultu qopardılar, bu uğultunun fonunda Baş Hakimin bir replikası öncə eşidilmədi, ancaq uğultu nisbətən səngiyəndə bu replika təkrar səsləndi:

-Ozanyan – Ozan türkcə sazın müşayiəti ilə şeir oxuyan xalq sənətkarına deyilir. Sonralar türklər daha çox “aşıq” variantından istifadə ediblər. Dünənki prosesdəki mənim gənc kolleqam türkcə oxuyan erməni ozanlarının ifalarını sizə çox ustalıqla təqdim etmişdi, bir xatırlasanız.

Publika yenidən gənc hakimi alqışladı.

Ardınca Baş Hakim sözünə davam etdi:

-Biz prosesin əvvəlinci günü, xatırlayırsınızsa bir məsələyə toxunmuşduq, ermənilər türk toponimlərini sürətlə erməniləşdirməklə yaşadıqları ərazilərin özlərinə məxsus olması iddialarını rəsmiləşdirmək istəyirlər. Amma erməni mifinə görə Tanrının erməni uşaqlarını öldürməsi fonunda türk uşaqlarına qıymaması səbəbindən erməni uşaqlarına türk adları verilməsi reallığından da söz açmışdıq, bu zaman ona da diqqət ayırmışdıq ki, tarixi toponimləri dəyişsələr də, ermənilər insan adlarını dəyişməmişlər. Belə ki, milyonlarla insanın adını dəyişmək, nəsil şəcərələrini itirmək qeyri-məqbul sayılmışdır. Türk adı verilənlərdən biri də cənab Andronik Ozanyanın babası olmuşdur. O, türklərin nəğməçisinin adı ilə şərəflənmişdir.

Baş hakim bunu söyləyib Müttəhimlər kürsüsündə qəzəbdən bığını çeynəyən Andronik Ozanyana tərəf baxdı, gözlərindən qan daman Andronik hakimin baxışlarını görüb, qəzəblə başını əks tərəfə çevirərək üzünü görünməz etdi.

Baş Hakim şahid ifadələrini dinləmək zamanının yetişdiyini bildirdi. Bu zaman gənc hakim Baş Hakimdən icazə alıb bu sözləri xitab etdi:

-Andronik Ozanyanın və onun quldur dəstəsinin vəhşiliyi barədə erməni tarixçisi Anahid Lalayanın çox qiymətli fikirləri var. Tarix üçün ən dəyərli sənəd məhz bir xalqın cinayətinə həmin xalqın öz nümayəndəsinin münasibəti hesab edilir. Lalayan yazıb: "Andronikin başçılıq etdiyi daşnak dəstələri türk kəndlilərinin, uşaqların, qadınların və qocaların qətli zamanı "böyük sücaət" göstərirdilər. Daşnak dəstələri tərəfindən tutulmuş müsəlman kəndlərində sağ adamlar qalmırdı, onlar insan qalıqları ilə dolu, xarabalığa çevrilirdi". Mənim şəxsi dəvətimlə Anahid Lalayan hazırda buradadır, hətta Divanın ekspert köməkçilərindən biri kimi fəaliyyət göstərmək belə istəyir. Mən möhtərəm Baş Hakimdən xahiş edərdim ki, ona söz versin.

Baş Hakim məmnuniyyətlə sözü olduqca qoca olan, əsayla hərəkət edən şəxsə verdi. O, ağır-ağır tribunaya çıxdı:

-Milliyyətcə erməni olan Anahid Lalayanam, uzun illər erməni millətçilərinin, mürtəce daşnak partiyasının  əleyhinə çıxışlar etmişəm. Bilirsinizmi, Sovetlər dönəmində İosif Stalinə bu məsələni çözməyə onun yanında əyləşmiş bizim millətdən olan Anastas Mikoyan mane olub. Çox xöşbəxtəm ki, Axirət Divanı mənim arzularımı gözümdə qoymur, erməni xalqının qəhrəmanları kimi sırınan bax bu Andronik kimi alçaqlar öz layiqli cəzalarını alırlar!

Andronik Ozanyan yerindən dik atıldı, amma mühafizəçilər onu yerində əyləşdirdilər. Anahid Lalayan davam etdi:

- Zamanında böyük rezonans doğuran “Əksinqilabi “Daşnaksütun” və 1914–1918-ci illər imperialist müharibəsi” adlı məqaləmdə “Daşnaksütun” partiyasının quldur dәstәlәrinin Basarkeçərdə törətdikləri vəhşiliyi erməni zabiti Vaһramın dili ilə təsvir etmişəm.

Gənc hakim söylədi:

-Cənab Lalayan, həmin hissəni diksiya ilə diktorlarımız oxusa daha yaxçı olar.

Belə də oldu. Kişi diktor gözəl artistliklə, mimika və jest mükəmməlliyi ilə mətni oxudu:

-”Mәn Basarkeçәrdә һeç nәyi nәzәrә almadan türk әһalisini qırdım” – deyә, daşnak başkәsәni lovğalanırdı. – “Lakin bәzәn güllәyә һeyfim gәlirdi. Bu itlәrә qarşı әn yaxşı üsul odur ki, döyüşdәn sonra salamat qalanların һamısını su quyusuna doldurub, üstündәn ağır daşları tökәsәn ki, onlardan әsәr-әlamәt qalmasın”. O, sözünә davam edәrәk deyirdi: “Mәn elә dә etdim: bütün kişilәri, qadınları vә uşaqları öldürüb doldurdum quyuya vә üstünü dә daşla doldurdum...”.  Bu qədər insanlığa sığmayan bir cinayətin etirafı. Dəhşətdir deyilmi?

Diktor tamaşaçılara baxdı, onlar yerbəyerdən “əlbəttə dəhşətdir” deyə səsləndilər. Ardını Laloyan özü gətirdi:

-Daşnakların hakimiyyəti dövründə İrəvan quberniyasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilən soyqırımının miqyası, daşnak hökumətinin yeritdiyi silah gücünə etnik təmizləmə siyasəti mənim 1938-ci ildə Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının nəşri olan “İstoriçeskie zapiski” çoxcildliyinin 2-ci cildində yer almiş “Daşnaksütun” partiyasının əksinqilabi rolu” məqaləmdə tam çılpaqlığı ilə öz əksini tapmışdır. Həmin məqaləndə yazmışam ki...

Andronikin natiqə yönəli “Qələt eləmisən, başını daşa döymüsən”  replikasına Divan heyətindən qəti etiraz gəldi, ona etik qaydalara riayət etmək tapşırıldı.

Natiqsə “Əsas dünyada bu və bunun kimilər mənə o qədər təhdid ediblər ki” sözlərini söyləyib mətnin davamını gətirdi:

-“Daşnaksütun” partiyasının Ermənistanı “erməniləşdirmə” siyasəti azərbaycanlı və kürd əhalisini məhv etmə, yerdə qalan milli azlıqları təqib etmə və ölkədə milli ədavəti qızışdırmaq yolu ilə həyata keçirilmişdir. Daşnakların hakimiyyətdə olduqları 2,5 il ərzində Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlılara qarşı müharibə apardıqlarını, heç bir fərq qoymadan dinc əhalini öldürüməklə və talan etməklə, azərbaycanlı kəndlərini viran qoymaqla məşğul olduqlarını qeyd etmişəm. 1918–1919-cu illərdə Daşnaksütun hökumətinin azərbaycanlı və kürd kəndlərini “dövlətin tələblərini yerinə yetirdiklərinə görə” dağıtdığını qeyd etmişəm. Daha sonra yazmışam ki, Ermənistanda 1920-ci il may üsyanının yatırılmasından sonra daşnaklar yenidən azərbaycanlı və kürd kəndlərini bombardman etmiş, “Müsəlmanlar bizim düşmənimizdir” şüarı ilə dinc sakinləri məhv etmişlər. Ermənistan Dövlət Arxivində saxlanılan sənədlərə istinadən daşnak ordusunun zabitlərinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri vəhşiliklər barədə də məlumat vermişəm. Həmin sənədlərdən birində daşnak ordusunun Baş Gərnidəki dəstəsinin rəisi, podpolkovnik Melik–Şahnazarovun 7 noyabr 1918-ci ildə diviziya komandirinə yazdığı raportunda bu bölgədəki 30 türk kəndinin bombardman edilərək ələ keçirildiyi qeyd edilmiş, qalan 29 kəndində bombardman edilməsi üçün isə diviziya komandirindən icazə istənildiyi bildirilmişdi. Mərkəzdən qalan kəndlərə hücum əmri alındıqdan sonra daşnak başkəsənləri onlarca azərbaycanlı kəndini yerlə-yeksan etmiş, qadınları, uşaqları, gənclərı, qocaları öldürmüş, əmlaklarına yiyələnmişdilər.

Bundan başqa mən “Joğovurd” qəzetinə istinadən (№ 105, 1920-ci il) bu yazılanları da öz arxivimdə saxlayıram: “Daşnak hökumətinin zabitlərindən Q. Muradyan ermәni һökumәtinin Göyçә gölünün şimal saһilindә olan azәrbaycanlı kәndlәrini viran qoyan bandit dәstәlәrinin əməllərini təsvir etmişdir: “...Bizim һökumәtin gördüyü tәdbirlәr nәticәsindә Toxluca, Ağbulaq, Ardanış kəndlərinin әһalisi Ermәnistanın sәrһәdlәrini tәrk etmişdir. Mәn saһibsiz qalan kәndlәri gördüm, orada bir neçә pişik, iki-üç it qalmışdı. İtlər ölü sükutdan vahimələnərək qәribә səslə ulayırdılar. Bu kәndlәrin әһalisi çox böyük saһәlәrdә kartof, buğda vә arpa әkini qoyub getmişlәr. Hökumәt bu kәndlәrdәn iki milyon pud buğda vә yarım milyon pud kartof götürә bilәcәkdı...”

Natiq köks ötürərək davam etdi:

-Bu çox acı bir etirafdır, bizim millətçilər tək türk insanlarına deyil, nəbatata, heyvanata da xətər yetirmişlər. Bütün əlimdə olan sənədlər ekspertlər rəyində öz əksini tapacaq əlbəttə, sadəcə çıxışımın sonunda Ermənistan daşnak hökumətinin baş naziri olmuş Ovanes (Ruben) Kaçaznuninin 1923-cü ildə “Daşnaksütun” partiyasının qurultayında etdiyi hesabat məruzəsi (bu məruzə sonradan “Daşnaksutyunu bolşe neçeqo delat” adı ilə rus dilində kitab halında çap da olunmuşdur) barədə də bilgi vermək istəyirəm. Partiyadaşlarının hakimiyyəti illərində daşnakların Zəngəzurda, Ağbabada, Vedibasarda, Naxçıvanda, Şərurda kütləvi surətdə müsəlman əhalisini qırdıqlarını, yaşayış məntəqələrini dağıtdıqlarını etiraf etməklə bu şəxs erməni millətçiliyinin cinayətlərini sübut etmək üçün misilsiz xəzinə qoyub getmişdir. İndi isə icazə verin, qoca adamam, çox yoruldum, gedim evimdə bir qədər uzanım, dincəlim, sabah gəlib prosesdə mütləq iştirak edəcəyəm.

Baş Hakim yerindən durub hədsiz minnətdarlığını bildirərək Laloyanın qoluna girdi, onu pillələrlə səhnədən aşağı düşürtdü, Divan mühafizəçilərindən xahiş etdi ki, islanmasın deyə başına çətir tutaraq onu evinə aparsınlar. Yerinə qayıdıb yenicə əyləşmişdi ki, sağ böyründə əyləşmiş yaşlı hakim də söhbətə müdaxilə etdi:

-Əlbəttə ki, bir xalqın cinayətinə ən gözəl sübut həmin xalqın özünün tarixçilərinin, yazıçılarının, siyası və ictimai xadimlərinin etiraflarıdır. Ağsaqqal tarixçinin çıxışı çox ibrətamiz, faktlarla zəngin oldu. Mən möhtərəm Baş Hakimdən xahiş edərdim ki, zərərçəkənlərə, şahidlərə söz verməzdən əvvəl reqlamentdə dəyişiklik edərək mütləq sözü erməni tarixçisi Hovannes Ter-Martirosyana versin. Bizim Axirət dünyasında yüz il öncədən məskunlaşmış bu şəxs 20-ci əsrin əvvəllərində ermənilərin törətdikləri qırğınlar zamanı yer alan vəhşiliklər barədə “A-Do” imzası ilə kitab çap etdirib. 1907-ci ildə İrəvanda erməni dilində çap edilən irihəcmli həmin kitab “Qafqazda erməni-türk toqquşmaları (1905–1906-cı illər) sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla” adlanır. Müəllif 1905–1906-cı illərdə Cənubi Qafqazın 12 qəzasında və 7 şəhərində baş verən qırğınlar barəsində xronoloji ardıcıllıqla məlumat verir. Həmin kitab hətta gəlib bizim Texasa da çıxmışdı.

Baş Hakim söylədi:

-Vəsadət qəbul edildi, xahiş edirəm Hovannes Ter-Martirosyan çıxış üçün səhnəyə gəlsin. Mən həm də cəsarətinə görə bu tarixçiyə minnətdarlığımı bildirirəm. Çünki bir xalqı qəflət yuxusundan oyatmağa cəhd edən şəxs o xalqı qəflət yuxusuna sürükləyən çoxluqla mücadilə edirsə, demək ən böyük qəhrəman odur. Çox təəssüf ki, tarix boyu millətçilik badəsindən zəhər içən ermənilər bu cür aydınları deyil, bax bu Andronik Ozanyan kimilərini özlərinə qəhrəman seçirlər.

Alqış sədaları altında tribunaya arıq, çəlimsiz, yaşlı kişi çıxdı, optik eynəyini gözünə taxıb aram-aram əlindəki kitabından oxumağa başladı:

-Mən  əsərində 1905-ci ildə İrəvan qəzasında toqquşmalar zamanı azərbaycanlı əhalinin tərk etmək məcburiyyətində qaldığı və böyük itkilər verdiyi kəndlərin siyahısını vermişəm. İrəvan qəzasında törədilən qırğınlar haqqında yazmışam. Məsələn, mayın 26-da bizimkilər, yəni ermənilər Mədinə türk kəndinə hücum etdilər. Daha sonra Məngüs kəndi ətrafında qızğın döyüşlər getdi. Azərbaycanlı əhalinin kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalmasından sonra ermənilərin evləri talan etdiklərini qələmə almışam. 1905-ci ildə təkcə İrəvan qəzasında 7 türk kəndi hadisələrin qurbanı olmuşdur. Həmin türk kəndləri bunlardır: Güvəcik, Güllücə, Məngüs, Damagirməz, Tutiyə, Kamal, Məsimli.

Bu dəfə ermənilər əyləşən sıradan natiqə təhdidlər yağdırıldı. Amma o, sıradakılara barmaq silkələyib nitqinə davam etdi:

-Eçmiədzin qəzasının Üşü kəndində ermənilərin törətdikləri faciənin miqyasını göstərərək yazmışam ki, öldürülən üşülülərin sayı 100-ə çatırdı, qadın və uşaqlar, qoca və körpələr qırğınlardan qurtulmaq üçün vay-şivən qoparırdılar. “Üşü yandırıldı, dağıdıldı, yerlə-yeksan edildi, bir kənd də belə silindi, administrasiya yenə də yox idi. Üşünün faciəsi türklərin üzərində elə bir dəhşətli iz buraxdı ki, iyunun 5-də bir sıra kəndlər bir tərəfdən boşalır, digər tərəfdən isə ermənilər tərəfindən talan edilir və yandırılırdı. Nəziravan və Təkiyə kəndləri yandırıldı, Persi, Əngirsək, Kürdəli, Hamamlı kəndləri və Çobankərə obası talan edildi. Beləliklə, Əştərək bölgəsinin 9 türk kəndi talan edildi, yandırıldı və əhalisi çöllərə düşdü”. Cümlələri bax bu cür izhar etmişəm. Qeyd etmişəm ki, Gəncə quberniyasının 8 qəzasının heç birində qırğınlar və dağıntılar Zəngəzurda olduğu qədər böyük miqyasda və uzun sürən olmayıb. 1905-ci il dekabrın 17-də erməni silahlı dəstələri 102 evdən ibarət Böyük Cicimli və 26 evdən ibarət Kiçik Cicimli kəndlərinə hücum etdilər. Kiçik Cicimli tamamilə darmadağın edildi, Böyük Cicimli kəndinin əhalisi qaçmağa müvəffəq olsa da, evləri qarət edildi. Mən ermənilərin bu hərəkətini “vəhşilik” adlandırmışam və acı olsa da, öz əsərimdə bunu qeyd etməyə məcbur olmuşam.

Natiq bu yerdə köks ötürüb azacıq nəfəsini dərdi, sonra çıxışına davam etdi:

-Zəngəzurun ermənilərlə azərbaycanlıların qarışıq yaşadıqları Dərabas kəndində daşnakların törətdikləri vəhşiliklərin şəxsən şahidi olmuşam. 1905-ci il dekabrın 26-da erməni silahlıları azərbaycanlı evlərinə hücum etdilər. Kəndin əhalisinin bir hissəsi dağlara qaçdı, qalanları isə kənddəki üç böyük evdə – Molla Əbülhəsən, Ələkbər bəy və Abbas Ələkbər oğlunun evlərində sığınacaq tapdılar. Ermənilər məhz bu evlərdə cinayətkarlığın ən dəhşətli formasını həyata keçirdilər. Onlar bu üç evə od vurub insanları içində diri-diri yandırdılar. Cinayət alovlar və dağıntılar içində həyata keçirildi və çoxlu insan məhv oldu. Biz o yanmış evlərin insan sümükləri ilə qarışmış külünü gördük və sarsıldıq, o qatilləri, dəhşətli cəhənnəmi törədənləri lənətlədik... Öldürülmüş və yandırılmış, meyitləri səpələnmiş türklərin sayı 272 nəfərə çatırdı.

Natiq dərindən ah çəkdi, tamaşaçıların heyrət və hiddət dolu reaksiyalarının müşayiəti ilə Andronik səmtə “Yaramaz cəllad” replikasını atıb çıxışına davam etdi:

-1905-ci il dekabrın 29-da Tatev erməniləri azərbaycanlıların yaşadıqları Kürdlər kəndinə hücuma keçsə də, çoxsaylı itki verərək, geri qayıtmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Sonradan isə kənd talan edilmiş, yandırılaraq xarabalığa çevrilmişdi. Mən bizimkilərin bu hərəkətinə heç bir əsas tapa bilmədiyimdən onların bu hücumunu barbarlıq və məhkum olunası əməl kimi xarakterizə etmişəm. Ardınca Zəngəzurdan Şuşaya keçmişəm. Ermənilər 1905–1906-cı illərdə Şuşa şəhərində iki dəfə qırğınlar tötətmişdilər. 1905-ci il avqustun 16-da baş verən birinci toqquşma nəticəsində ermənilər 100 nəfər, azərbaycanlılar isə bundan 2–3 dəfə çox itki vermişdilər. Şuşada ikinci dəfə 1906-cı il iyulun 12-dən 22-dək qırğınlar törədilmişdi. İkinci qırğınlar zamanı azərbaycanlıların itkiləri yenə də qat-qat çox olmuş, böyük əksəriyyəti onlara məxsus olmaqla, 200-dən artıq ev yandırılmışdı. Mən bu Divanın anonsundan  xəbər tutdum ki, bizim dövrandan qat-qat sonralar, bizimçün xəyali və utopik görünən 1992-ci ildə də mənim millətimin nümayəndələri Qarabağın Xocalı bölgəsində qətliam törədiblər. Böyük utanc hissləri keçirdim. Bu hadisə ilə bağlı növbəti günlərdə baş tutacaq Divan prosesini səbirsizcəsinə gözləyirəm. Çünki - bizim dövrdə - XX əsrin əvvəllərində – 1905-cil avqustun 23-də də ermənilərimiz Xocalıda qətliam törətmişdilər. Erməni silahlı dəstələrinin Xocalıya hücumu zamanı kənd əhalisinin bir qismi qaçaraq canını qurtarmış, bir qismini də bizim ermənilər öldürmüşdülər. Kəndi ələ keçirən ermənilər əvvəlcə evləri talamış, sonra isə od vurub yandırmışdılar ki, əhali bir də geri qayıda bilməsin. Erməni quldurları...

Müttəhimlər kürsüsündə əyləşmiş Andronik Ozanyan ona söydü, ermənilər sırasındakı vəkillərdən biri isə yerindən replika atdı:

-Quldurlar yox, mücahidlər.

Amma natiq Andronikə nisbətən mədəni tərzdə cavab qaytardıqdan sonra vəkili də təkzib etdi:

-Xeyir, məhz quldurlar. Çünki mənim andronikkimilərlə şəxsi tanışlığım var, onlara hələ Əsas dünyada yaşadığımız dönəmdə də quldurluq etmələri barədə iradlarımı bildirmiş, təqib olunmuşam.

Baş Hakim də söhbətə müdaxilə etdi:

-Bəli, hər kəsi öz adı ilə çağırmağın zamanı yetişib!

Tamaşaçılar bu aforizmsayağı sözləri alqışladılar, natiqsə sözünə davam etdi:

-Noyabrın 27-dən 30-dək Dəmirli, Çıraqlı, Hacıqərvənd və Pürxud kəndlərini erməni quldurları talamış və yandırmışlar. Tərtər dərəsində salamat qalan yeganə azərbaycanlı kəndi Umudlu idi. Dekabrın 23-də şiddətli şaxta olan bir gündə ermənilər Umudlu və İmarət Qərvənd kəndlərinin üzərinə hücuma keçdilər. Bir neçə saatlıq müqavimət türkləri qırğınlardan qurtarmadı. Ermənilər bu iki kəndə daxil olub barbarlıq törətdilər... Umudluda heç kimə aman vermədən qarşılarına çıxanı öldürdülər. Lakin bu qırğınlardan sonra daha dəhşətli hadisələr baş verdi. Şahidlərin söylədiklərinə görə, sağ qalıb qaçmağa  məcbur olanların bəziləri uzun yol gedə bilməyib, meşələrdə qalaraq dondular... 1905-ci ilin və 1906-cı ilin avqust aylarında erməni silahlı dəstələrinin hücumları nəticəsində Cəbrayıl–Qaryagin qəzasında 10 azərbaycanlı kəndi darmadağın edilmişdi. Çıxışımı yekunlaşdırıram. Bilirsiniz, möhtərəm hakimlər, möhtərəm tamaşaçılar, bir şeyi etiraf etmək istəyirəm. Mən erməni olduğum üçün fəxr etmişəm, amma hər dəfəsində bu rüsvayçılıq və şərəfsizlik tarixi xatırlanarkən utanc hissləri duymuşam.

Natiq şiddətli alqışlar altında tribunanı tərk etdi, müttəhimlər kürsüsündə əyləşmiş Andranik Ozanyana qıyğacı baxış atıb yerinə keçdi.

Baş Hakim cəsarətinə görə Hovannes Ter-Martirosyana minnətdarlıq bildirdi, onun sözünə qüvvət kimi başqa bir erməni müəllifinin -  Stepan Zavaryanın 1907-ci ildə Sankt-Peterburqda çap edilən “Qarabağın iqtisadi şəraiti və 1906–1907-ci illər aclığı” əsərindən bir iqtibas gətirdi, qeyd etdi ki, 1905–1906-cı illərdə Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 müsəlman kəndi, ümumilikdə isə həmin bölgələrdə ermənilər tərəfindən 75 kənd dağıdılmış, minlərlə insan qətlə yetirilmişdir.

Yağış xeyli səngimişdi, tamam dayandı. Amma günəş buludlar arxasından görünməkdə nə idisə də tərəddüd edirdi. Sanki o, aşağıda söylənilən vəhşiliklərdən dəhşətə gəlib insanlara işıq və hərarət verməyə tərəddüd etməyə başlamışdı.

Hakimlərlə azacıq məşvərət etdikdən sonra Baş Hakim söylədi:

-Möhtərəm Divan heyəti, möhtərəm tamaşaçılar, biz bugünkü prosesin reqlamentində məcburən müəyyən dəyişikliklər etməli olduq. Divanın hərəkət traektoriyasını sapındırmamaq, effekti daha da artırmaq üçün şahid ifadələrini fasilədən sonraya keçirib indi sözü daha bir erməni tarixçisinə veririk. Əsərlərini “Leo” imzası ilə çap etdirən erməni tarixçisi, əslən Şuşadan olan Arakel Babaxanyana. Bu şəxs 1925-ci ildə Tiflisdə erməni dilində işıq üzü görən “Ançyaliç” (“Keçmişdən”) adlı əsərində öz həmmillətlilərinin cinayət əməllərini açaraq ortaya qoymuşdur. Alqış olsun bu cür fədakar insanlara!

Sürəkli alqış sədaları altında (Andranik Ozanyan yenə etiraz səsini ucaltdısa da ona əhəmiyyət verən olmadı) tribunaya ağsaçlı, lopabığlı, başına fəs qoyulmuş bir şəxs çıxdı. Hakimləri, tamaşaçıları salamlayıb öncə özünü təqdim etdi, sonra asta-asta kitabını çıxarıb oxumağa başladı:

- Əsrin əvvəlində “Daşnaksütun”çular Zəngəzur qəzasında və digər qəzaların kəndlərində...

Baş Hakim üzündə gülümsər ifadə onun sözünü kəsərək indi artıq 20 yox, 21-ci əsr olduğunu xatırlatdı, odur ki, “əsrin əvvəllərində” ifadəsinin işlədilməsinin bir səhv olduğunu anlatdı. Arakel Babaxanyan da üzrxahlıq edib çıxışına davam etdi:

-20-ci əsrin əvvəllərində bizim ermənilər elə dəhşətli zorakılıqlar törədiblər ki, bunun tarixdə misli-bərabəri olmayıb. Daşnaklar Qarabağda “Ermənistan” yaratmaqla, türklərə qarşı “sil-süpür” siyasəti həyata keçirirdilər. Mən kitabımdan bir çox dəhşətli faktlar oxuya bilərəm, buna lüzum olsa deyərsiniz, oxuyaram, amma indilikdə çox istərdim ki, Divanda mənim dostum Hovanes Apresyana söz verilsin. Bilirsinizmi, Leonard Ramsden Hartillin müəllifliyi ilə 1928-ci ildə ABŞ-ın İndianapolis şəhərində çap edilən “Men Are Like That” (“İnsanlar belə imiş”) kitabı dostumun xatirələri əsasında qələmə alınmışdır.

Yaşlı hakim dərhal onun sözünə qüvvət verdi, həmin kitabı ABŞ-da yaşayarkən oxuduğunu bildirdi.

Babaxanyan sözünə davam etdi:

-Bu kitabın ikinci adı “1918–1920-ci illər Azərbaycan hadisələri bir erməninin xatirələrində” adlanır. Azərbaycanlılarla ermənilərin qarışıq şəkildə yaşadıqları Xankəndidə 1892-ci ildə doğulan, ilk təhsilini Şuşada alan Hovanes Apresyan öz xatirələrində 1905–1906-cı illər və 1918–1920-ci illərdə erməni silahlı dəstələrinin Qarabağda, İrəvan quberniyasında və Qars vilayətində törətdikləri qırğınlar və insanlığa sığmayan vəhşiliklərdən bəhs edir.

Baş Hakim söylədi:

-Mən etiraz etmirəm. Güman edirəm ki, hakim yoldaşlarım da etiraz etməyəcəklər.

Onun sağında və solunda əyləşmiş yaşlı və cavan hakimlər “biz də etiraz etmirik, buyursun” söylədilər, tribunadan bir natiq gedib yerini başqasına verdi. Birincidən xeyli gənc olan bu natiq olduqca pafoslu tərzdə çıxışa başladı:

- Qarabağın sakinləri türklər və ermənilərdir. Əslində, bir türk yurdu olan bu diyarda ermənilər gəlmə idilər. Sayca çoxluq təşkil edən müsəlman türkləri arasında biz bir xristian azlığı halında yaşayırdıq. İrq-din, adət-ənənə ayrılıqlarının bu iki toplum arasında yaratdığı məsafə heç zaman aradan götürülməmişdi. Ermənilər rus ordusunda xidmət etdiklərini və yaxşı silahlandıqlarını, sakit təbiətli türklərin isə əsgər aparılmadıqlarını və bıçaqdan başqa silahlarının olmadığını qeyd etmək istərdim. Bu, çarizmin dini ayrı-seçkiliyinin bariz nümunəsi idi. 1905–1906-cı illər qırğınlarında bu faktor böyük rol oynadı. Ara bir qədər sakitləşən kimi, Şuşanı yenə gördüm. Şəhərin türk məhəlləsində daş-kəsək yığınlarından başqa bir şey qalmamışdı. Bütün evlər yandırılmış, sakinləri öldürülmüşdü. Eyni hal Xankəndidəki türk məhəlləsinin də başına gəlmişdi”.

Günəş buludların arasında inadla gizlənməkdəydi. Səmaya baxınca onun harada olması aydın sezilirdi, azacıq cəhd etsəydi o, qara buludun arxasından çıxacaqdı, amma əfsus ki, buna cəhd etmirdi. Günəşlə bağlı vəziyyət Baş Hakimin də gözündən yayınmadı. O, replika atdı ki, yerdə baş verən rəzilliklərə günəş də çıxmamaqla etiraz edir.

Divan prosesinə azacıq yüngülləşmə gəldi. Tamaşaçılar arasında əsl canlanma müşahidə edildi. Günəşin Divan mğvzusu ilə əlaqələndirilməsi barədə yerbəyerdən müxtəlif fikirlər də səsləndirildi, bunlardan birinə hətta çoxluq əl də çaldı. (Bir ağbirçək söyləmişdi ki, Əsas dünyanın günəşindən fərqli olaraq Axirət dünyasının günəşi daha obyektivdir)

Baş Hakim bu məqamda üzünü Divan ekspertlərinə tutdu:

-Xahiş edirəm məhz indi əlinizdə olan daha bir neçə mənbədən iqtibas edərək erməni xadimlərinin dili ilə erməni milliyyətçiliyinin cinayətlərini faş edəsiniz. Çünki bunun üçün Andronik Ozanyanın prosesindən gözəl fürsətin olcağına əmin deyiləm.

Ekspertlər cəmi bir neçə dəqiqə ərzində lazımi kağızları üzə çıxardılar, onlardan biri tribunaya çıxıb Baş Hakimin icazəsiylə yazılanları oxumağa başladı:

-Birinci arayış. Məşhur erməni yazıçısı Marietta Şahinyan 1923-cü ildə çap etdirdiyi “Sovet Ermənistanı” kitabında yazır ki, daşnakların dövründə İrəvan qəzasında yaşayan tatarlar (yəni azərbaycanlılar) İrana qaçmışdılar, onların yerində ermənilər məskunlaşdırılmışdı. Ermənistan Nazirlər Şurasının 28 sentyabr 1921-ci il tarixli dekreti ilə bütün qaçqınların öz yerlərinə qayıtmaları qərara alınsa da, tatarların yalnız bir hissəsi qayıda bilmişdir. İkinci arayış: Erməni yazarı O.Harutyunyan 1956-cı ildə İrəvanda rus dilində çap olunmuş “Vospominaniye” memuarında şahidi olduğu Qəmərli bölgəsində daşnakların törətdikləri vəhşilkilərdən bəhs edir. O, daşnakların “Daha çox türkü öldür, talan et, heç kimə rəhm etmə!” şüarı altında hərəkət etdiklərini yazır. O.Harutyunyan daşnakların erməni kəndlərini gəzərək əhalini silahlandırdıqlarını, dinc müsəlman əhalisini öldürdüklərini və kəndləri yandırdıqlarını yazır. O.Harutyunyan daşnakların silah sarıdan korluq çəkmədiklərini, canişin Voronsov–Daşkovun xüsusi icazəsi və erməni yepiskopları Xoren və Surenin müvəkkilləri tərəfindən təmin olunduqlarını qeyd edir. Üçüncü arayış: Erməni müəllifi X.Hovsepyan 1930-cu ildə İrəvanda çap edilən “Mübarizə və qurtuluşun 10 ili” kitabında yazır: “Daşnaklar bir dəfə menşevik Gürcüstanı ilə, iki dəfə Türkiyə ilə, bir neçə dəfə Azərbaycanla müharibə etdilər. Onlar ölkə daxilində türklərin fiziki məhv edilməsi siyasətini həyata keçirdilər. Ağbabada, Zəngibasarda, Vedibasarda və Şərurda 10 minlərlə türk sakinlərini doğradılar. Bu sakinlərin əmlakları qarət edilərək daşnak komandirlərinin mülkiyyətinə verildi.” Dördüncü arayış: Erməni müəllifi Zaven Korkodyanın 1932-ci ildə İrəvanda ermənicə çap edilən “Sovet Ermənistanının əhalisi. (1831-1931)” kitabında 1916-cı ildə İrəvan quberniyasında 373582 nəfər azərbaycanlı qeydə alındığı halda, 1920-ci ilin noyabrında Ermənistan SSR-də cəmi 12 min nəfər azərbaycanlının qaldığını yazır. Qeyd edir ki, ümumiyyətlə, son 200 ildə indiki Ermənistan ərazisində iki mindən artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələri müxtəlif yollarla siyahıdan silinmiş, tarixi Azərbaycan torpaqlarında monoetnik Ermənistan dövləti yaradılmışdır. Beşinci arayış: Erməni etnoqrafı Stepan Lisitsyan “Dağlıq Qarabağın erməniləri. Etnoqrafik oçerk” əsərində yazır ki, 1920-ci il martın 20-də Ermənistandan göndərilən silahlıların və hərbi sursatın yardımı ilə erməni komitələri üsyan qaldırdılar və gecəyarısı qəflətən Şuşadakı azərbaycanlı əsgərlərə hücuma keçdilər. Silah səslərinə oyanan şuşalılar mühasirədə qalan azərbaycanlı əsgərlərin köməyinə gəldilər. Şəhərdə qırğın və talanlar başladı. Vəhşicəsinə azərbaycanlı əhali qırğına məruz qaldı. Altıncı arayış...

Baş Hakim ekspertin sözünü kəsdi:

-Üzr istəyirəm, cəmi neçə arayışınız var?

Ekspert 78 cavabını vercək Baş Hakim yerindən qalxdı:

-Lütfən gəlin fasilə elan edək, məncə, arayışların hamısına ehtiyac yoxdur. Görünən dağa nə bələdçi. Fasilə edək, sonra da şahid ifadələri, hökm və müttəhimin son sözü ilə bugünkü prosesi yekunlaşdıraq. Fasilə elan olunur.

Uğultu qopdu, insanlar səs-küylə yerlərindən qalxdılar, kofe-breyk guşəsinə doğru yollandılar. Hakimlər də baş-başa verib mehribanlıqla qəhvə içdilər. Aralarındakı yaş fərqi hissediləcək olduğu kimi qəhvə zövqləri də fərqli idi. Yaşlı hakim amerikano xoşlayırdı, orta yaşlı Baş Hakim ekspresso işirdi, gənc hakim isə kapuçino.

Andronik Ozanyan isə ona təklif edilən sudan nəzakətsiz qaydada imtina etdi.

Fasilə yarım saat çəkdi. Arada yenə yağış çisələdi. Zəng səsləri fasilənin bitdiyini işarə edən kimi tamaşaçılar səhnə qarşısındakı oturacaqlarına doğru getdilər.

Divanın Baş Hakimi tamaşaçıların hamılıqla yerlərinə əyləşmələrini, sakitliyə tam riayət olunmasını gözlədikdən sonra mikrofonunu işə salaraq çıxışa başladı:

-Hörmətli Divan üzvləri, hörmətli tamaşaçılar, Divanımızın erməni milli qəhrəmanı Andronik Ozanyanın mühakiməsinə həsr edilən prosesini davam etdiririk. Söz şahidlərə verilir.

Nələr olubmuş, ilahi. Tarixdə necə acımasızlıqlar baş veribmiş. Sıra ilə düzülən insanlar – aralarında terrora rast gələn türk jandarmlarına da, kürəyindən güllə yarası alan türk əsgərlərinə də, ev-eşikləri yandırılmış, mal-qarası aparılmış türk kəndlilərinə də, amansız işgəncələrə məruz qalmış azərbaycanlı qadın və uşaqlara, qocalara da rast gələrdin. Onlar danışan həqiqətlərdən tamaşaçılar arasında ağlayıb sısqayanlar bir yana, hətta hüşunu itirənlər belə vardı.

Siravi insanların şahid ifadələrindən sonra Baş Hakim sözü bir tanınmış şahidə də vermək lüzumu duydu. O, üzünü auditoriyaya tutub söylədi:

-Möhtərəm auditoriya. İndi isə söz həmin günlərin canlı şahidi, dövrünün tanınmış alimi, ədəbiyyatşünası, şairi, astronomu, “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” adlı çox qiymətli bir kitabın müəllifi Mir Möhsün Nəvvaba verilir. Bu azərbaycanlı ziyalı Şuşa şəhərində doğulub yaşamış, ermənilərin törətdikləri qətliamı qələmə almışdır. Axirət dünyamızın bu parlaq nümayəndəsini şahid qismində tribunaya dəvət edirəm.

Tamaşaçılar şiş buxara papaq qoymuş Mir Mövsüm Nəvvabı şövqlə qarşıladılar, o tribunaya çıxıb salamlaşdı, dərhal çıxışa başladı:

-Mən yeni -20-ci əsri 67 yaşımda qarşılamışam, düzü o yaşıma kimi çiyin-çiyinə yaşadığımız ermənilərdən bir pislik görməmişəm. 1905-ci ildə rus çarı II Nikolayın və Qafqazın canişini S.S. Vorontsov-Daşkovun himayəsindən istifadə edərək ermənilər silahsız dinc türk əhalisinə qarşı qırğına başlayarkən hamı çaş-baş qaldı. Ermənilər qocalara, uşaqlı analara belə rəhm etmir, onları əzabla öldürürdülər. Bədən üzvlərini kəsir, meyitləri tanınmaz hala salırdılar.  68 yaşlı Əli Paşa bəy Laçın igidlərini silahlandıraraq Zəngəzur və Qarabağdakı azərbaycanlıları müdafiə etməyə başladı, bu ərazilərdə olan erməni silahlı dəstələrinin ləğv edilməsində xüsusi fəaliyyət göstərdi. Ondan başlayım ki, Əli Paşa bəy və onun övladları mənim xalqımın şərəf tarixinə adlarını yazdırmış şəxslərdir. Bir baxın, məndə sənədlər var, bunlar Əli Paşa bəyə və onun qardaşlarına verilmiş bəylik şəhadətnaməsidir. Bu sənədlərin birində yazılır: "Yelizavetpol quberniyasının Şuşa, Zəngəzur və Nuxa qəzaları ilə ali silkə mənsub olmaq hüquqlarını müəyyən etmək üçün yaradılmış Şuşa bəy komissiyasının 21 dekabr 1872-ci il 374 nömrəli protokoluna əsasən Əli Paşa bəy Xan Murad bəy oğlu Sultanovun, onun arvadı Bəyim xanımın, oğlu Sultan bəyin, qızı Aftab xanımın bəy nəslinə mənsub olmaları təsdiq edilir”.

Şuşa bəy komissiyasının yuxarıda adı çəkilən qərarı 16 avqust 1877-ci ildə Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq edilib. Əli Paşa bəy Sultanov və onun ailə üzvləri Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının bəyləri siyahısına daxil edilmiş və onlara 1613 nömrəli şəhadətnamə verilmişdi. Əli Paşa bəyin və onun oğlanlarının qeyrətləri, əsl simaları erməni quldurlarına qarşı mübarizədə üzə çıxdı. 20-ci əsrin əvvəllərində öz qəhrəmanlığı ilə ad çıxaran, erməni yaraqlıları ilə, məxsusi olaraq Andronikin dəstəsiylə mərdliklə vuruşan Sultan bəy Sultanov da Əli Paşa bəyin oğluydu. Zəngəzurun Laçın elində - Kürdhacı kəndində dünyaya göz açmış, Türkiyənin Ərzurum şəhərində vəfat etmiş bu şəxsin sayəsində azərbaycanlılar daha böyük miqyasda itki verməkdən qurtulmuşlar. Sultan bəy Qarabağda Andronikin, Hamazaspin, Dronun quldur daşnak dəstələrinə öldürücü zərbələr endirmişdir. O, xalq arasında xeyirxahlığı, sədaqəti, silahlı dəstələrə bacarıqla rəhbərlik etməsi ilə məşhur idi. Nəql edim, dinləyin. Ermənilər Qarabağın tacı olan Şuşanı ələ keçirmək üçün Şuşaya ətraf erməni kəndlərindən, Gəncə və İrəvandan 10 min silahlı erməni toplayırlar. Onlar bununla kifayətlənməyərək Şuşada olan rus generalı Qoloşşapova 10 min manat pul verərək rus əsgərlərini də ermənilərlə birlikdə türklərə qarşı döyüşməyə razı salırlar. Belə çətin günlərdə Sultan bəy İbrahim bəy Məhəmməd bəy oğlu ilə birlikdə bir neçə yüz atlı ilə şuşalıların köməyinə gəlir. Ermənilər şuşalıların və laçınlıların birgə hücumuna tab gətirə bilmir, rusların top atəşləri də ermənilərə kömək edə bilmir. 1906-cı ilin 12-17 iyulunda Şuşada gedən döyüşlərdə bir çox erməni qulduru öldürülür.

Nəvvab Andronikə işarə eləyərək davam etdi:

-Sonrakı illərdə ermənilər bu mənfur şəxsin başçılığı altında Naxçıvanın, İrəvanın, Zəngəzurun dinc azərbaycanlı əhalisinə divan tutub, yurd-yuvasından didərgin salanda Sultan bəy öz vəsaiti ilə Laçın igidlərini silahlandırdı, yenidən  erməni quldurlarına qarşı mübarizəyə başladı. Ermənilər Zəngəzurda böyük nüfuz və güc sahibi Sultan bəyə hey onlarla ittifaqa girməyi təklif edirdılər. Ermənilər Sultan bəyə indiki Laçın rayonu ərazisinin Ermənistana birləşəcəyi təqdirdə yerli əhaliyə toxunmamağa söz verirdılər. Lakin ağıllı, uzaqgörən və erməni xislətinə bələd olan Sultan bəy ermənilərin təklifini qətiyyətlə rədd edirdı.

Nəvvab azacıq susub birdən yanıqlı-yanıqlı söylədi:

-O dövrdə Andronik və onun quldurlarının bizim Qarabağda, eləcə də Zəngəzurdakı müsəlman əhaliyə necə divan tutmasını, inanın ki, göylərə söyləsək, göylər də ağlayar.

Baş Hakim Mir Mövsüm Nəvvabdan soruşdu:

-Dəyərli insan, bəs o dediyinmiz gözəl xislətli insanın – Sultan bəyin sonrakı aqibəti necə oldu?

Mir Mövsüm Nəvvab duruxub qaldı. Belə olanda Baş ekspert –“Möhtərəm Baş Hakim. Mir Mövsüm Nəvvab 1918-ci ildə haqq dünyasına qovuşub, buna görə də, təbii ki, Sultan bəyin sonrakı aqibətindən bixəbərdir.”- deyə Baş Hakimə fikir bildirdi, dərhal ekspertlər masasından bir ekspert rəyi verildi:

-1919-cu ilin oktyabr-noyabr aylarında Azərbaycanda yeni qurulmuş Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Qarabağda və Zəngəzurda asayişi bərpa etmək, yəni ki, o bölgələrdəki erməni talanlarını dayandırmaq üçün general Cavad bəy Şıxlınskinin başçılığı ilə 1-ci piyada diviziyasını Qarabağa göndərib. Bu zaman Sultan bəy öz silahlı dəstələri ilə Cavad bəy Şıxlınskiyə yaxından kömək edib.

1920-ci ilin mart-aprel aylarında Azərbaycan Respublikasının ərazisinin tam olaraq erməni quldurlarından təmizlənməsində Sultan bəyin böyük rolu olub.

Aprelin 8-də ermənilər Abdallar adlı ərazidən Zabux çayına sıxışdırılıb, Hoçaz istiqamətində Cavanşir polku və Sultan bəyin min nəfərlik dəstəsi dayanıbmış. Bu qüvvələrin köməyi ilə 1920-ci ilin 19 aprelinə qədər düşmən Zabux çayının o biri sahilinə qovulub, azərbaycanlılar ermənilərdən can qurtara biliblər. Zabux döyüşünə Sultan bəy şəxsən rəhbərlik edib. Zabux dərəsindəki məğlubiyyətdən sonra Andronik bir daha özünə gələ bilməyib. Onun səfərbər etdiyi 15 mindən çox erməni qulduru Zabux dərəsində Sultan bəy tərəfindən məhv edilib. O dövrdə Laçın ağsaqqallarının xatirələrində göstərilirmiş ki, Sultan bəy Zabux döyüşündə Andronikin 170 qatar yükü silahını, toplarını ələ keçirib, 30 min əsgərini məhv edib, 61 sərkərdəsinin edam etdirib. Bu döyüşdən sonra ermənilərin Andronikə inamı itib. Andronik 1300 nəfər piyadadan, 500 nəfər süvaridən və artilleriyadan ibarət quldur dəstəsini 1919-cu ilin mart ayında Eçmiədzindəki erməni katolikosuna təhvil verərək xaricə qaçıb.

Təbii ki, Andronik “Tarixi təhrif etməyin” deyə çiğiraraq, guya hadisələrin başqa cür cərəyan etdiyini bəyan etmək istədi, ancaq bir neçə, o cümlədən erməni mənbələrində də təsdiqlənən bu faktı Divan daha keçərli elan etdi.

Ekspertlərdən mətnin davamı gəldi:

- Azərbaycan 1920-ci il aprelin 28-də XI Qızıl Ordu tərəfindən işğal edildikdən sonra Sovet hökuməti Sultanov qardaşlarına qarşı qərəzli mövqe tutub, Sultan bəyin qardaşı Xosrov bəy həbs edilib, Sultan bəyin silahlı dəstəsinin ləğv edilməsi üçün qərar çıxarılıb. Bundan istifadə edən ermənilər Zəngəzurda daha da fəallaşıblar. Həmin dönəmdə Sultan bəyin qəti mövqeyi nəticəsində və Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Qarabağ və Zəngəzurda fövqəladə komissarı A.Şirvaninin, onun müavini S.Mahmudbəyovun təklifi ilə həmçinin N.Nərimanovun köməyi ilə Xosrov bəy həbsdən azad olunub. Həbsdən azad olunduqdan sonra Xosrov bəy Türkiyəyə mühacirət etsə də, Sultan bəy Laçında qalaraq ermənilərə qarşı mübarizəsini yenidən davam etdirib. 31 may 1920-ci ildə XI Qızıl ordu hissələri Zəngəzura yeni hücuma başlayıb. 23 iyul 1921-ci ildə Sultan bəyin hərbi dəstələri tərksilah edilib, özü isə İrana qaça bilib.

Baş Hakim səbirsizcəsinə “Onda o Sultan bəy olmazdı ki, bolşeviklərlə vuruşmasın” deyə fikir bildirdi, ekspert rəyi də məhz həmin mövzuya adladı:

-25 iyul 1921-ci ildə Sultan bəyin evi həmyerlisi, bolşevik Ə.Qarayev və Şuşa Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri S.Mahmudbəyov tərəfindən müsadirə edilib. Sultan bəy Türkiyəyə mühacirət etməyə məcbur olsa da, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini devirmək və doğma torpaqları azad etmək arzusundan əl çəkməyib. O, Xosrov bəylə İrana qaçmış milli hökumətin, millətçi müsavat partiyasının üzvlərinə maddi yardımlar göstərib. Sovet hökuməti, onun ən yüksək eşalonlarında yer almış erməni nümayəndələri Sultanov qardaşlarının hər addımını izləyib. Sultan bəy dəfələrlə İran sərhəddini keçərək doğma Laçına gəlirmiş, etibarlı dostları ilə görüşürmüş. Azərbaycan Təhlükəsizlik Nazirliyinə daxil olan məlumata görə, Cənubi Azərbaycanın Larıcan kəndində Sultan bəyin 250 nəfərlik silahlı dəstəsi sərhəddi keçməyə hazır imiş. Sovet hökuməti Sultan bəyin həbs olunması və ya İrandan çıxarılması üçün İran hökumətinə nota verib. Sultan bəy ordusu tərksilah edilərək təklənib, sonra İrandan çıxarılıb. O da məcburən Türkiyəyə - qardaşı Xosrov bəyin yanına gedib. Orada isə təkbaşına heç nə edə bilməyəcəyini anlayıb. Mübarizədən əlini üzməli olan Sultan bəy Türkiyədə də vəfat edib.

Hava tam qaralmışdı artıq. Baş Hakim mikrofonunu işə saldı, sözə başladı:

-Əziz Divan üzvləri, əziz tamaşaçılar, bu gün hamılıqda çox böyük bir müddət sərf etdik, çox gərgin işlədik, tarixin çox mürəkkəb bir dönəminə aydınlıq gətirdik. Bəşər tarixində ən böyük cinayətlərə imza atmış bir şəxsi – Andronik Ozanyanı mühakimə etdik. Hakimlər olaraq ona Divanın kəsdiyi cəzanı elan etmək istəyirəm!

Yaşlı hakim yerindən qalxdı:

-Möhtərəm Baş Hakim, sizdən acizanə sürətdə xahiş edirəm, son olaraq bir qaranlıq məqama da aydınlıq gətirək. Baxın, müttəhim bir qulağı sarıqlı gəzir. Axirət dünyasında hamı onu haçan görübsə məhz belə görüb – bir qulağı sarıqlı. Bunun sirri bilirsinizmi nədədir? Biz Divana başlayanda ilk gündə bu kürsüdən səsləndirdik ki, erməniləri ən çox qorxudan və narahat edən 10 məsələ var. Yox, bu məsələ 11-dir. 11-ci məsələ Andronikin tənzif altındakı qulağı barədə həqiqətdir.

Erməni sırası təlatümə gəldi, Andronik özü yerindən dik atıldı. Amma yaşlı hakim nitqini kəsmədi ki, kəsmədi:

-Andronik Ozanyan 1890-ci illərdə Osmanlı imperiyasına xəyanət etdiyi üçün cəza kimi onun bir qulağı dibindən kəsilib. Onun ən məşhur ayaması Tayqulaq Andronik olub.  Onun şəkillərində, abidələrində indiki ermənilər bunu gizləyir, onu ikiqulaqlı göstərirlər, keçmiş videolarda isə kəsilən qulaq görünəndə fokusu itirərək obyekti dumanlandırırlar. Əlbəttə ki, ermənilər üçün onların ən böyük qəhrəmanlarının tayqulaq olması utanc gətirir.

Baş Meydanı uğultu başına götürdü, Baş Hakim böyük çətinliklə tamaşaçıların səssizliyinə nail ola bildi. Sonra yaşlı hakimin söylədiklərinə reaksiya bildirib yekun nitqini qaldığı yerdən davam etdi.

-Niyyətin hara, mənzilin ora. Qara niyyət mütləq insanı sonda qaranlığa qərq edər. Beləliklə, mən Andronik Ozanyan barədə hökmü elan edirəm, təbii ki, cəzanın nə olduğunu heç elan etməsəm belə hamınız gözəl bilirsiniz. Andronik Ozanyan qeybolunma cəzasına məhkum olunur. Belə ki, onun Axirət dünyasında yaşaması belə yolverilməz və təhlükəlidir.

Hamı ayaq üstə duraraq bu qərarı alqışladı. Baş Hakim xeyli gözləyəsi oldu ki, alqış sədaları bitsin və o, məhkuma söz versin.

Məhkum söz aldığını eşitcək ağır-ağır ayağa durdu, səsini çıxaran kimi tamaşaçılar necə uğuldadılarsa onun səsi eşidilməz oldu. Belədə Baş Hakim insanlardan xahiş etdi ki, qaydalara riayət etsinlər, humanizm göstərib ən antihumanist insana son sözünü deməyə izin versinlər.

Bu dəfə səssizlik yarandı. Andronik xırıltıyla söylədi:

-Əsas dünyadan köçərkən mənim 62 yaşım var idi, 1927-ci il avqustun 31-i idi, ABŞ-ın Kaliforniya ştatının  Riçardson-Sprinqz şəhərində indiki kimi tutqun bir gün idi, öləcəyimi bilib general kitelimi geyinmiş, Rusiyanın, Bolqarıstanın və Ermənistanın təltif etdiyi orden və medalları yaxama taxmışdım. Mən onda qısa vaxt surəsində iki kəz son söz deyəsi oldum. Öncə bu sözləri söylədim: “Mən öz şəxsi həyatımda heç vaxt şəxsi rahatçılığımın, xoşbəxtliyimin ardınca qaçmamıçam. Mən daim yalnız bir şeyə cəhd etmişəm və bir şey naminə mücadilə aparmışam: öz xalqımın azadlığı və rifahı naminə. Mən öz fəaliyyətimin qiymətləndirilməsini belə arzulamıram, yalnız onu arzulayıram ki, xalqım xoşbəxt olsun.” Yaxınlarım mənimlə vidalaşdıqdan sonra isə ölümün nəfəsini hiss etcək daha bir kəlmə söylədim, söylədim ki,  mən öz işimi yekunlaşdıra bilmədim. Bəli, türklərə sonadək qənim kəsilib, türk qanına susayıb bu dünyadan köçdüm. Burada zaman yoxdur, amma Əsas dünyadan gələn müttəhimlər, şahidlər var ki, danışıqlarından belə anlayıram ki, indiki bu real zamanla mənim dünyadan köçdüyüm zaman arasında çox böyük bir məsafə var, yüz ilə yaxınlaşmış ay, il, qərinə məsafəsi var. Mən xəbər tutmuşam ki, indi Ermənistan müstəqil dövlətdir, yenə də türklərlə müharibə aparır, Qarabağı işğal edib, yenə Rusiyanın köməkliyi ilə yaşayır, daxili və xarici siyasət qurur. Amma ondan da xəbər tutmuşam ki, bizim uğrunda vuruşduğumuz amala – Qarabağa sahib olsalar belə, müstəqil dövlət qursalar belə həmmillətlilərim xoşbəxt deyillər. Bax bu məni çox incidir. İnsanlar kasıbdırlar, dolanışıq yoxdur, gənclər gedib müharibədə ölürlər, qalanları da xaricə mühacirətə gedib.

Andronik azacıq susub fikrini tamaladı:

-Bu o anlam daşıyır ki, demək, bizim tutduğumuz yol düz yol olmayıb. Buna sadəcə təəssüflənirəm. Başqa heç nə demək istəmirəm. Heç kəsdən də üzr istəməyəcəyəm.

Yenə tamaşaçılar uğultu qopardılar, Baş Hakim hökmün icrasını tələb etdi, üzü qara örtüklü iki şəxs gəlib Androniki səhnənin arxasına apardı.

Və həmin an yenidən möcüzə baş verdi. Leysan yağışı yağmağa, qarğa dəstəsi də qaqqıldaşa-qaqqıldaşa səhnənin üzərində dövrə vurmağa başladı.

Boşalmış kürsülərin arası ilə isə şiş papaqlı bir şəxs əllərini səmaya açaraq şeir deyə-deyə irəliləyirdi.

Bu dəni dünyayə havər eyləmə, bel bağlama,

Uyma xabi-qəflətə, yol üstə getdi karvan.

Ənbiyavü övliyavü üvsiyalar getdilər,

Padşahlar cümləsi xak içrə oldular nihan.

Bu, əllərini səmaya açaraq yağışda islanaraq şeir deyə-deyə irəliləyən şəxs Mir Mövsüm Nəvvab idi.

 

DAVAMI VAR

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2022)