Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi
Tərcümə məsələləri... Yaralı yerimizdir, bilirəm. Xüsusən, bizim-redaktə ilə məşğul olan qələm adamlarının. 2019-cu ildə Dan Braunun “Rəqəmsal qala”sını oxuyurdum. Hər abzasda bu söz vardı: oxşayır ki.... (“oxşayır ki, o, belə deməyib...”, “oxşayır ki, hadisə belə olub...” və s.) Bir kitabda isə tərcüməçi Əndəlüs əvəzinə yazmışdı: Andaluziya... Bunlar kiçik texniki səhv deyil. Bunlar ürəyimizin yarasıdır... Bunlar oxucu zövqümüzü korlamaqla qalmır, bizi oxuduqlarımızdan küsdürür də... Hələ əsərdəki bədiiliyin itməsini, hadisələrarası keçidlərin başqalaşmasını demirəm...
“Ədəbiyyat və İncəsənət”in oxucuları Xanım Anela ilə artıq tanışdır. Yazıçımızın tərcümə ilə məşğul olduğunu da bilirlər. Qərara gəldik ki, bu dəfə Xanım Anela ilə tərcümədən danışaq...
-Tərcüməçi kimdir?
-Təbii ki, burada bədii ədəbiyyat tərcüməçisindən söhbət gedir. Bədii ədəbiyyat tərcüməçisi - kitabları original dildən xarici dilə çevirən mütəxəssisdir. Onun işinin məqsədi mətnin mənasını və mədəni dəyərini, eləcə də müəllif üslubunu qoruyub saxlamaqdır.
Tərcüməçilik peşəsi çoxəsrlik zəngin tarixə malikdir və onun öyrənilməsi müxtəlif xalqların dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Tərcüməçilər və tərcümələr sayəsində fərqli mədəniyyətlər bir-birindən təcrid olunmur, əksinə, daim qarşılıqlı əlaqədə olur və bir-birini zənginləşdirir.
Məhz tərcümələr sayəsində bu gün biz Tolstoyu, Dostoyevskini, Şekspiri, Aristoteli və digər dahi yazıçıları və filosofları tanıyırıq.
Ən qədim bədii tərcümələrə nəzər salsaq, görərik ki, ilk ədəbi-bədii tərcümələr Avropada hələ XII-XIII əsrlərdə meydana çıxmışdır. Bunlara “Roland nəğməsi”nin (Fransız ədəbiyyatının ən qədim iri həcmli əsəri) uyğunlaşdırılmış variantları və Makedoniyalı İskəndər haqqında poetik roman daxildir.
İlk bədii tərcümələr adaptasiya xarakteri daşıyırdı - tərcüməçilər mətnləri elə dəyişirdilər ki, bəzən onlar müstəqil əsərlərə çevrilirdi. Tərcümə prosesi ilə bağlı müzakirələr isə tarix boyu davam etmişdir və bu gün də aktuallığını qoruyur. Bəzi tərcüməçilər mətnin originala tam və sözbəsöz uyğunluğunu tələb edirdilər, digərləri isə əsərin “ruhunu” qorumağı üstün tutaraq sərbəst tərcüməni müdafiə edirdilər.
Mən mətnin originala yaxın olmasının tərəfdarıyam.
-Hansı dillərdən tərcümə edirsiniz?
-Əsasən rus (Qədim rus dili) və türk (Osmanlı türkcəsi) dillərindən Azərbaycan dilinə tərcümə edirəm.
-Əgər Ceyn Austinin (sevdiyim yazıçılardandır deyə ürəklə misal çəkirəm) “Emma” əsərini rus dilindən tərcümə edirlərsə, bu, əsərin bizə “İkinci əl” kimi çatmasıdırmı?
-Mən bir oxucu olaraq rus tərcümələrini çox bəyəndiyim üçün deyə bilərəm ki, onların əksəriyyəti yüksək səviyyədə olur. Bəzən elə dəqiqliklə işlənir ki, əsər elə bil həmin dildə yazılıb. Şəxsən öz təcrübəmdə olub ki, ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş bir əsəri oxuyanda bəzi cümlələrin və ya hissələrin çatmadığını hiss etmişəm. Daha sonra həmin əsərin rus dilindəki variantını oxuyanda mətnin daha tam və originala yaxın olduğunu görmüşəm. Odur ki, əgər bir gün “Emma” əsərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etsəm, əmin olun ki, sizə originala mümkün qədər yaxın bir tərcümə təqdim edəcəyəm.
-Tərcümə olunan əsərin yazıldığı dövr, müəllifin yanaşması, müəllifin kimliyi-şəxsiyyəti, yazı üslubu, hətta vərdişləri belə, öyrənilməlidirmi? Mənim fikrimcə, tam olmasa da, ən azından, tərcüməçinin bunlar barəsində məlumatlı olması arzuolunandır.
-Birmənalı şəkildə, bəli. Tərcüməçi müəllifin məqsədini, üslubunu və oxucuya ötürmək istədiyi mesajı bilməsə, tərcümə yanlış istiqamətə gedə bilər. Hər hansı bir əsərin tərcüməsinə başlayanda müəllifin üslubunu tam qavrayana qədər çətinlik çəkə bilərsən. Amma üslubu anladıqdan sonra iş daha rahat gedir.
-Tərcümədə dəyişməyən qayda nədir?
-Hər bir tərcüməçinin yanaşması fərqli ola bilər, amma mənim fikrimcə, ən əsas prinsip ilkin mənanın qorunmasıdır. Tərcümə zamanı əsərə yeni məna əlavə olunmamalı və mətnin dəqiqliyi qorunmalıdır. Yəni təmiz iş olmalıdır. Əlbəttə ki, sonrakı mərhələdə redaktor mətn üzərində işləyir, amma tərcüməçi də bacardığı qədər təmiz və keyfiyyətli iş təqdim etməlidir.
Hər bir yazıçının öz üslubu var və tərcümə zamanı bu üslubu qorumaq vacibdir. Oxucu məhz müəllifin səsini eşitməlidir, elə hiss etməlidir ki, əsər tərcümə olunduğu dildə yazılıb. Bədii ədəbiyyat tərcüməçisi yalnız dilləri bilmək deyil, həm də yazı ustalığına sahib olmaq və yaradıcı yanaşma nümayiş etdirmək bacarığına malik olmalıdır.
Poeziya tərcüməsi isə xüsusilə çətindir; burada təkcə mənanı yox, həm də ritmi, qafiyələri və poetik ahəngi qorumaq lazımdır. Nə qədər şeir oxumağı çox sevsəm də, şeir tərcümə edə biləcəyimi sanmıram.
Bir də düşünürəm ki, tərcüməni bir müddət dayandırıb sonra davam etdirmək düzgün deyil, çünki ritm və axıcılıq itə bilər.
-Tərcümədə janr seçimi varmı? Məsələn, sizə bir elmi əsər verilsə, “mən elmi yox, bədii əsər tərcüməçisiyəm” demək kimi bir hal yaşanırmı?
-Bəli, tərcümələrdə janr seçimi olur. Mən kiçik həcmli elmi məqalələr tərcümə etmişəm. Onu deyə bilərəm ki, elmi və tədris materiallarının tərcüməsi daha dəqiqlik tələb edir, çünki burada məna dəyişikliklərinə yol vermək olmaz. Bədii tərcümədə isə yaradıcı yanaşma tələb olunur və bu mənim üçün daha rahatdır. Ona görə də, düşünürəm ki, elmi əsərləri mütəxəssislərin tərcümə etməsi daha məqsədəuyğundur.
-Tərcümədə əsərin originallığından nəsə itirmi?
-Təəssüf ki, bəli. Amma bu itki minimuma endirilə bilər. Tərcüməçiliyə yeni başladığım vaxtlar hər bir ifadəni mümkün qədər dəqiq çevirməyə çalışır, dəyişikliyə yol verməkdən çəkinirdim. Sanki müəllif gəlib məndən bunun hesabını soruşacaqmış kimi hiss edirdim. Amma zamanla anladım ki, bəzi ifadələr və deyimlər doğma dilə uyğunlaşdırılmalıdır. Ən azından, məna dəqiqliyini qorumaq şərtilə izah verilməlidir ki, oxucu həmin ifadənin kontekstini düzgün anlasın.
Əziz oxucu! Xanım Anela gözəl yazır… Xanım Anela gözəl tərcümə edir… Xanım Anela gözəl danışır.
Bir kitab mağazasına girərkən qarşınıza müəllifi, redaktoru, ya da tərcüməçisi Xanım Anela olan kitabların çıxması diləyilə…
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.03.2025)
