“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün nəsr zamanıdır, sizlərə Pərvanə Bayramqızının özüylə söhbəti və essesi təqdim edilir.

özüylə söhbəti…

…söhbətə hardan başlayacağını bilməmək mənəvi yoxsulluğun adamı ələ verməsidir. Demək, narahat olduğun mövzu, bölüşmək istədiyin fikir, ötürmək istədiyin ideya, yerinə yetirəcəyin missiyan yoxdur.

Ağlından keçən hər xırdalığı sözün boğazına bağlamaq da söhbət etmək sayılmaz.

Söhbət etmək nəfəs almaq, qidalanmaq qədər vacibdir, ruhun ehtiyacıdır, baxır kimlə nədən danışmağına.

Özünlə söhbət etmək özgəni yormaqdan yaxşıdır.

Yaxşı həmsöhbəti də hər istəyəndə tapmaq olmur. Yaxşı həmsöhbəti axtarmırlar da. Rastına qəfil çıxır. Küçədə, parkda, avtobusda on dəqiqəlik yolda kəlmə kəsdiyin adamların arasında özünə həmsöhbət tapanda məmnun olursan. Danışdığın hər kəslə deyil, yalnız biri ilə sözün tutur. Bircəciyi sənin kimi düşünür. Sənə doğmalaşan da o olur. Beş-altı fikrin uyğun gələn adamı az qalırsan bağrına basıb “yaxşı ki, səni tapdım” deyəsən. Biz özümüz kimi adamları sevirik. Ona görə dostu pis olanlardan qaçırıq. Onun da öz mənəviyyatına uyğun adam tapdığını düşünürük.

Dövrümüzdə söhbət canlı halından xeyli uzaqlaşıb. Adamlar bir-biri ilə daha çox virtual  söhbət aparırlar. Fərq etmir videozəng, ya da inboks söhbəti, məqsəd fikir mübadiləsi aparmaqdır. 

Ən geniş dialoq statuslardır. Nə olsun ki, onu şəxs təkcə yazır, yalnız profilindən paylaşır. Bu da öz fikrinə ətrafdakıları cəlb eləyib söhbət yaratmaq niyyətidir.

Söhbətə nöqtə ilə başlayanda bitmirmiş... Uzanırmış... dərinləşirmiş... adam özünə həmdəm tapırmış. Nöqtə axırda qoyulanda sonluq anlayışı kimi qəbul edilsə də, əvvəldə qoyulanda nəyinsə başlanğıcı olur.

Həmsöhbətlər bir-birində özünü axtarmağa başlayır. “Hansı fikrimiz üst-üstə düşür”, “eyni hadisə haqqında o necə düşünür”, “düşüncələrimlə razılaşırmı?” suallarına cavab axtarır. Cavab tapılanda münasibətlər ona uyğun olaraq ya istiləşir, ya da buza dönür.

         Söhbətdən doğma insan tapmaq xoşbəxtlikdir. Doğma o kəsdir ki, özünü onda görürsən, onu da özündə.

Bəzən də adamın bir-birini gözü tutanda söhbət eyni yola çıxmaq üçün istiqamət olur.

Söhbətcil deyiləm. Ən çox söhbətləşdiyim özüməm. Nə sözümü kəsirəm, nə də üstümə acıqlanıram. Heç mənim mənimlə razılaşacağımı da ummuram. Gözümü yumub ağzımı da açmıram. Asta-asta, aramla danışıram.

Özümə sualım çoxdur, amma əksər vaxt susuram. Özgəyə sual vermirəm. Mənə verdikləri sualın cavabını da adamların özlərindən soruşmuram. Səmimi olmayacaqlarını bilirəm. Ürəyindən gələni danışmayanla kəlmə kəsmək mənə çətindir. Əsl fikrini dəyişib vəziyyətin tələb etdiyi şəklə salan adamla dialoqa ayrılan vaxta heyfim gəlir. 

Sənlə danışmağı, səndən danışmağı sevirəm.

Həmsöhbətim, həmdəmim, həmfikrim sənsən.

Sən olmayan şəhərdə yaşaya bilmərəm, sən olan şəhərdə də səni görmürəm. Ayrılıqların məskənidir şəhərimiz.

Hərdən özümdən soruşuram: yadındadır?

... məndəki mən bu sualı sevmir. Deyir, keçmişi unut. Nə qədər ki orda qalacaqsan, yaşaya bilməyəcəksən.

Amma bu gün bir keçmiş xatirə özünü söhbətin arasına zorla pərçimləyir.

Bu şəhərdə baş vermişdi o hadisə…

Mehdi Hüseyn küçəsi. Uşaqlıq illərimdə bu ünvanı efirdə aparıcıdan eşidib həmin ünvanda yerləşən telestudiyaya məktub yazmışdım. Böyüyəndə həmin ünvana özüm getdim. Elə oralarda  xatırlamaq istəmədiyim, xatirimdən çıxmayan xatirəm oldu. Acı bir xatirə...

         Qış idi…ya da yazmıram.

Hindlər həyatımdan kino çəksəydilər, yəqin ki, əvvəlcə küçədəki o hadisəni ekranlaşdırar, ardınca da ötüb keçmiş iyirmi ildən sonrakı məni həmin yerdə bir qədər yaşa dolmuş vəziyyətdə göstərərdilər. Tamaşaçılar indi əvvəlkitək itaətkar yox, bir az cəsarətlənmiş qadın görərdilər.

Bu payız həmin yerdən keçdim. Amma həmin adam deyildim. Keçmişi yaxasından qoparıb atmaq istəyən, təzədən həyata bağlanan, ağrı-acıları unutmaqla mübarizədə qalib çıxmağa çalışan mən vardım. Deyəsən, bacarıram. Addımlarımı yanımla addımlayanın addımlarına çatdırmaq istədikcə hiss etdim, keçmiş artıq mənə çata bilmir. Keçmək istəyirdim... ömrün narahat günlərini çınqıl, toz-torpaq kimi ayaqlayıb ötmək istəyirdim.

Hamıdan uzaqlaşıb öz dünyana çəkiləndə görürsən, orda hər kəsdən gizlətdiyin, balan kimi qoruduğun nəsə qalıb. O, sirdir. O sənindir. O sənsən. Elə duyğular var, onu ağıl qoruyur. Beyin düşüncənin qəfəsidir. Ürəyin sağı-solu olmur. İstəyəndə sevir, istəyəndə nifrət edir. Beyin onun işinə qarışmasa, bəlkə də, gündə bir oyun çıxarar. Kimi qəlbi, kimi də ağlı ilə yola getmir. Bunların hamısını bir yerdə taraz saxlaya bilənlərin əzabı çox olur.  Nümunəvi insan kimi cəmiyyət onları qəbul edir, nələr çəkdiklərindənsə heç kəsin xəbəri olmur.

Xoşbəxtliyimizin dəmir barmaqlığı – “adama nə deyərlər” ifadəsi cümlənin (həyatımızın) əvvəlinə, ortasına möhkəmcə qaynaqlanıb. “Axırında” yazmadım. Ümid... hə, ümid...

Qandalladığımız, buxovladığımız hisslərdən bizi qələm xilas etməyə çalışır, ağılsa ruha göz verib işıq vermir.

Adam daima xəyal etdiyi məqamı yaşayanda gerçəyi xülyadan ayıra bilmir. Beyin o anları fikrən hər gün yaşadığından əmələ dönəndə anlamır. Elə bilir, sahibi yenə xəyala dalıb.

Xəyala oxşar gözəl günlər üstünə payız xəzəli kimi tökülə... belə payızı sevməzsənmi?

Payızdır. O payız ki, həmişə gəlişindən qəribsəmişəm. Amma bu dəfə payız elə sakit, elə mehriban idi, utandığımdan başımı qaldırıb üzünə baxa bilmirdim. Başımı qaldırıb üzünə baxmağa cürətim çatmayan daha bir varlıq vardı. Varlığına şükür oxuduğum varlıq. O, payızdan güclü idi. Saralan yarpaqlara olan qüssəmi gözəlliyə çevirmişdi. Ömrümün bütün fəsillərini mənə sevdirmişdi. O məni payızdan keçirirdi.

Mənə elə gəlirdi, yanımdakı da mənəm. Özüməm. Yox, mənə elə gəlmirdi, o elə məndir... mən də o.

         Sevəndən sonra özünə özgələşirsən. “Öz” anlayışı sevənədək aktualdır.  Sevəndə adam özündən çıxır, ona çevrilir.

Çoxdan çıxmışam özümdən. “Mən artıq mən deyil, mən sən olmuşam” Dinləməkdən doymuram.

Sənə bir sirr açım, uşaqlıq illərindən üzü bəri həmişə böyük hisslərlə yaşasam da, nədənsə qəlbimdə bir boşluq hiss etmişəm... Əzizlənərək böyüməyimə baxmayaraq, nisgil duymuşam. Kiminsə yolunu gözləyirmiş kimi gözüm uzaqlara dikilirdi. Bilirdim, yanlış yerdəyəm, hiss edirdim... Gəldin. Qəlbimdəki o boşluq sənlə doldu. Əsl məni sən tapdın. Qəlbimin dərinliklərinə qəvvas kimi baş vurdun, hisslərimi inci kimi sən çıxardın. Mirvari dənələritək duyğularımı sən topladın. Nə vaxtsa “Mənim qəvvasım” adlı kitab yazsam, o kitab sən olacaqsan.

Musa Yaqubun fəsli – payız görüşdürdü bizi...

Bilmirəm, nə vaxtsa payız qovuşdurarmı bizi???

Hələlik payızdan ilk dəfədir sənlə keçirəm.

Qanadım oldun – məni bu payızdan keçirtdin. İndi üzü qışa doğru getməkdən qorxmuram. Bir gün günəş doğacaq, qar utanıb yerə girəcək. Sənlə söhbətimsə bitməyəcək. Axı nöqtəni əvvəldə qoymuşam.

…və essesi

OĞURLANAN ŞAMDANLAR, “DİRİLƏN” ADAMLAR...

Mətnə başqa bir ad da vermək olar – ““Mumu”dan dərs almayanlar...”

Qriqori Petrovun “Ağ zanbaqlar ölkəsi” əsərinin “Karokep” hissəsində adamı riqqətə gətirən epizod var. Həmin hissəni oxuyanda oxumağa fasilə verir, düşü­nürsən: “İlahi, vicdan hissini oyatmağın necə gözəl yolları varmış. Vicdanlısansa, oxuduğun qəlbini təzədən gözəlləşdirəcək, düşüncənin dərin qatlarına enəcəksən”.

Finlandiyada quldurluğu ilə insanları həyəcanlandıran Karokep adlı şəxs cina­yətkarlıqda ad çıxarır. Onu ruhi xəsətəxanaya salsalar da, oradan qurtula bilir. Uşaqlıqda olduqca məsum, həssas olan qulduru cinayətlər törətməyə təhrik edən cəmiyyətin çirkabı olur. Yanında işlədiyi tacirin malını kəndlilərə paylayıb özünü də kötəkləməyinə səbəb tacirin tərəzidə fırıldaq edib insanları aldatmasıdır. O, insanların tamahkarlığını, ədalətsizliyini, yalan danışmaqlarını qəbul edə bilmir. Qəzəb, nifrət hissi onu qatilə çevirir. Sonda isə keşişin təsiri ilə cinayətdən çəkinib doğru yola qayıdır. L.Tolstoyun təbirincə desək, dirilmə bir gecənin içində baş ve­rir.

Quldur ruhi xəstəxanadan qaçıb yaraladığı keşişin yanına gəlir. Keşiş onu içəri buraxanda ona sual verir ki, sizi yenə öldürə biləcəyimdən qorxmursunuzmu? “Qorxmuram”, – deyir keşiş. Quldur səbəbini soruşanda verdiyi cavab oxucunu tə­sirləndirir: “Gözləri belə olan insanlar heç vaxt kimisə öldürməzlər”.

Quldur:

– Mənim gözlərim necədir?

Keşiş:

– Hüznlü. Dərin kədər var içində.

Keşiş rəftarı ilə quldurun içində közərən işığı üzə çıxarır, üfürüb alovlandırır. Quldur ağlayır, diz çöküb üzr istəyir. Keşişin təsiri ilə yenidən uşaqlıqdakı kimi saflaşmağa can atır. Nəticə həssas oxucuların ürəyincədir. Cinayətkar üç övladına mükəmməl təhsil verən ataya çevrilir.

Toyuğun cücələrini qanadı altına yığıb saxladığını görəndə qatilin qolları boşa­lıb silahı əlindən düşərsə, dünyanın düzələcəyinə inamımız artar. Onda müharibə də olmaz. Neçə ki bu mənzərə laqeyd qarşılanıb, sadəcə ev quşunun adi günlərin­dən biri kimi dəyərləndiriləcək, bəşəriyyət çox bəla çəkəcək.

Kədərin hikməti var. Həddən çox eyforiya vecsizliyə aparır. Kefcillik milləti özünüdərkdən uzaqlaşdırır. Kədər insanı özünü dərk etməyə sövq edir.

Mahiyyəti eyni olan başqa bir əsərdən göstərəcəyim nümunə də hissiyyatsız insanlarda bayılmış vicdan üçün naşatır spirti effekti verəcək.

Oğurluğa düşən kişi ilə ev sahibi qadının dialoqu:

Qadın:

– Bir az da qalın, söhbət edək. Elə maraqlıdır ki, istəyirəm, izah edəsiniz nə üçün oğurlamaq – sizə çatası şeyi götürməkdir?

Oğru səmimiyyətlə həyatını danışır. Oxucuya məlum olur ki, o, əslində, öz haq­qı olanı istəyir. (Əhatəli yazmayacağam, əsəri tapıb oxuyun. Aşağıda adını qeyd edəcəyəm). Qadın dinləyir. Qəfildən xidmətçilər otağa daxil olurlar. Oğru Lyük qa­dından nə vaxt zəng etdiyini soruşur. O, zəngin düyməsinin stolun altında oldu­ğunu deyir. Özünün səmimiyyəti, qadının hiyləgərliyi onu təəssüfləndirir. Əslində, yardım istəmək zərərçəkənin haqqıdır, amma oğrunun izahına və rəftarına görə bu hərəkəti tədbir yox, hiyləgərlik saymaq olar. Qadın tapançanı onun əlindən almağa nail olsa da, öldürə bilmir. Oğrunun sözlərinin təsirindən cəsarətini itirir. İnsanı mənən öldürmək cismən məhv etməkdən asandır. Qadının hiyləsi artıq oğrunu mənən öldürür, səmimiyyətə inamını itirir. Yazıçı cismani ölümü ona qıymır. Bəlkə də, qadını qatil etmək istəmir. Cek London “Martin İden”də qadının bir kişini mə­nən öldürdüyünün əvəzini burada – “İnsan öldürmək” hekayəsində çıxmağa çalı­şır. Ruf Martini mənəvi boşluğa itələmişdi. Oradan xilas ola bilməyən Martinin inti­harı seçməsində əsl günahkar Ruf idi, amma ona cinayət işi açmaq mümkün deyil. Mənəviyyat qatilləri məsuliyyətdən azaddırlar, ona görə istədikləri şəraitdə qur­banlarını istədikləri rəftarla, sözlə məhv edə bilirlər. Yazıçı hekayədə qadına cəsa­rətsizlik verib oğrunun səmimiyyətinə təslim edir. İnsanı mənən diriltmək, yenidən həyata qaytarmaq onu öldürməkdən çətindir. Lev Tolstoyun “Dirilmə”si də möv­zuya gözəl nümunədir. O qədər böyük əsərdir ki, özünü ayrıca təhlil etməyə ehti­yac var. Orada kişi keçmişdə buraxdığı səhvi düzəltməklə özü özünü dirildir, qadı­nı da xilas edir. Jan Valjanı xatırlamaq da təbiidir. Yepiskopun gümüş şamdanını oğurlasa da, şamdan sahibi onu bağışlayır. Bundan sonra Valjan tövbə edib ləya­qətli insan olur.

Xatırlamağa çalışaq: neçə gözə kədər, neçə qəlbə ümid, inam vermişik? Hesa­batını aparıb, xəcalət çəkib, yaxud məmnun olmuşuqmu? Neçə qulduru bağışlayıb vicdan hissini oyatmışıq? Neçə səhv sahibini cəmiyyətə qaytarmışıq? Bir insanı doğru yola qaytarmaqla müqayisədə nəinki gümüş, heç qızıl şamdanın da dəyəri yoxdur. Sağlam mənəviyyata zərbə vuranların sayının azalması üçün ən gözəl əsərlərin oxunması, yazılması vacibdir. Ədəbiyyatın tərbiyəedici funksiyasına ina­nıram. Şamdanımız oğurlansa da, təki kimisə mənən dirildək. Onda bütün əşya­larımız özümüzdə qalacaq.

Elə buradaca öz fikrimi təkzib edən ötənilki paylaşımımı xatırladım: ““Mu­mu” Putinin ölkəsində yazılıb”.

Pessimistlik olmadı ki?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.01.2025)