“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün Tribuna rubrikasında filologiya elmləri doktoru Əlizadə Əsgərlinın xatirə-memuar yazan Dilarə Adilgil barədə məqaləsi təqdim edilir.
TRİBUNA
Əlizadə ƏSGƏRLİ
MÜƏLLİFİN DÜŞÜNCƏLƏR, FRAQMENTLƏR MONOLOQU
Yazıçı, memuarist Dilarə Adilgil Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı, Adilgillərin nəsil şəcərələrinin davamçısı və təbliğatçısıdır. O, oxucular arasında xatirə-memuar yazanlardan biri kimi tanınıb. Dilarə xanım bu sahədə “Şərqdə 36 gün və ya üç dəniz arxasına səyahətim”, “Həyat fraqmentləri. Düşüncələrin monoloqu”, “366 gün və ya uzun ilin inancı”, “Bədii-publisistik məqalələr” adlı kitabların müəllifidir.
O, jurnalımıza “Şuşa ili” üçün “Hər baxımdan zirvə – Şuşa” adlı məqalə göndərmişdi. “Akademiyanın Şuşanaməsi: ədəbi-tarixi ənənə və gələcəyə baxış” adında beynəlxalq konfrans üçün. Məqaləni oxudum. Marağıma səbəb oldu. Hər şey yerində: yazı üslubu, təhkiyə, fakt, emosiya, struktur və intonasiya... Məmnun qaldım. Məqaləni konfransın materialları sırasına daxil etdim. Aradan müəyyən vaxt keçdi...
Bir gün iş otağımın kitab rəflərini arayırdım. Birdən gözümə iki kitab dəydi. Biri “Şərqdə 36 gün və ya üç dəniz arxasına səyahətim”, o biri “Həyat fraqmentləri. Düşüncələrin monoloqu”. Müəllif hədiyyəsi idi. Maraqlandım. Dilarə xanımın “Hər baxımdan zirvə – Şuşa” adlı məqaləsi ilə tanışlığım vardı axı.“Həyat fraqmentləri. Düşüncələrin monoloqu” kitabını əlimə götürdüm. Redaktoru və ön söz müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aygün Bağırlı idi. Ön sözün adı marağımı çəkdi: “Altmışıncıların altmış illiyinə”. Yadıma düşdü... Oxudum. Məqalə belə bu abzasla tamamlanırdı: ”Əziz oxucu, uzun danışmaq istəmir, səni maraqla oxuyacağın bu əsərlə baş-başa qoyur, yaddaşındakıları səxavət və səmimiyyətlə bölüşən müəlliflə ünsiyyətdən darıxmayacağına söz verirəm. ”Keçmişə vizual vizan var”. İokio baba kimi sehrli xalat geyinməsən də, həm 60-cı illərə, yeri gəldikcə daha yaxın və uzaq tarixə səyahət edəcək, sənin də yanından keçdiyin, fərqinə varmadığın hadisələri xatırlayacaqsan. Təkcə addımlarınla daş küçələrin təmasından alınan mistik səsin aurasında İçərişəhərdə deyil, qədim Şəki, Gəncə, Bərdəyə də gedəcək, yeri gələndə ölkə xaricinə də vizual səyahət edəcəksən. Yolunuz açıq olsun! Sözümü müəllifin xatunlara məxsus duasıyla bitirirəm. Hər zaman dövlətli olaq: dünyəvi, ruhani, mənəvi, maddi”.
Sonluqdakı vəd, səmimiyyət və etiraf kitabı oxumaq marağımı daha da gücləndirdi. Hər gün təxminən saat 17-dən 18-ə qədər memuarla ünsiyyətə vaxt ayırdım...
Kitab yazıçı və publisistin öz çağdaşlarına – altmışıncıların 60 illiyinə həsr olunub. Publisistik mətndə belə bir epiqraf verilib: “Bizi bilməyən nə bilsin? Bilənlərə salam olsun!” Müdrik və pirani Yunus İmrədən... Doğrudan da, zamana, ömrümüzə, bizi bizdə bilənlərə salam olsun!
“Həyat fraqmentləri. Düşüncələrin monoloqu” kitabı hansı məziyyətlərdən alınıb? Ötüb keçən xatirələr talan olmasın deyə, müəllif vaxtı tutub saxlayıb, onu qələmə, yaddaşa israrla ilişdirib: “Memuar yazmaq spesifik yaddaş istəyir, bunu yazım əsnasında özüm kəşf etdim. Keçmiş tək xatirələri ilə çəkmir, reseptorların sayəsində rəngləri, ətirləri ilə də cəlb edir. Gözləri qapalı özünü xatirələrin sərəncamına vermək, ixtiyarına buraxmaq “oralarda” azmaq üçün gözəl vasitədir... Yaddaşıma, xırda təfərrüatlara qədər xatırlatmalarıma “maşallah” deyən də çox oldu. ”Titanik” filmindəki qoca qarıya dönmüş Rouzun hekayəsində dediyi “84 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də burnuma təzə rəng qoxusu gəlir” – sözləri ilə təhkiyəyə başlayanda mən də anındaca əksəriyyətin başının gicəllənib ürəyinin bulandığı, özümün isə dərindən nəfəs alıb ləzzətlə udduğum həmin skipidar, yapışqan, benzin qarışığının qoxusunu hiss etmişdim... Lakin mənim duyduğum lak iyi 67-ci ildən gəlirdi. ”Dəyirman“ küçəsindəki evimizin döşəməsindən”.
Olaylar, xatirələr və emosional şəxsi ovqat... Müəllif “yaddaşından qəlbinə boşaltdıqlarını səxavətlə oxucusu ilə bölüşməyə, vərəq-vərəq çevirib onunla dərdləşməyə qərar verib”. Ruhdan, kökdən, içdən düşməyə yer qoymayıb, özgürlük, özgüvənlik ifadə edib. Bu hal obrazlı mətnin – fərdi üslubun, təsvir və təhkiyənin ruhunu, səliqə-sahmanını təmin edib. Düşüncələrin daxili, dioloji monoloqu – müəllifin həyat fraqmentləri başlayıb. Və Bakıdan, Şəkidən, Gəncədən, Bərdədən... xaricdən başlayan monoloji dialoqu ilə bitib...
Müəllif kifayət qədər məlumatlı, informasiyalıdır və onun ifadəsinin də öz ahəngi, öz ritmi, öz intonasiyası var. Təmkin və səbir publisistik mətn üçün təminatdır. Bir nümunə: “Hötenin “dünya vətəndaşı” adlandırdığı, oxuya-oxuya böyüdüyümüz dünya ədəbiyyatı elə sıravi insanların həyat materialı əsasında bədii süjetə çevrilib. Kimi macəra axtarır, kimininsə yaşamağının gözəlliyi hər gün gördüyü işində, məsləkinin təyinatındadır. Bu dünyada hər kəs bir romanın qəhrəmanıdır, ya yaşadığı, ya xəyalında yaşatdığı. “Mənim xəyal qurmağa ehtiyacım yoxdur, çünki yazmağı bacarıram, – deyən yapon yazıçısı Xaruki Murakami kimi böyük iddiada olmasam da, qəlbimdən gələn sözləri geri çevirmədən səliqə ilə bir-birinin arxasınca düzüb Allahın izni ilə “az-az” hekayəmə başlayıram”...
Dilarə Adilgil öz hekayəsini başlayanda oxucu marağının hansı üstünlüklərini əldə edə bilib? Kitab müəllifin müasirlərinə həsr olunub. Bakı etnosu, etnoqrafiyası, çağdaşlığı ilə mənalandırılıb. Belə: ”Bakı... Adına “gözəl şəhər” də deyirlər, “küləklə sovrulanlar” da, “Neft Akademiyası” da, “Neft və milyonlar səltənəti” də... Bakının adında gəzdirdiyi qeyri-maddi, eləcə də maddi rəmzləri gerbində də təmərküzləşib”.
Vətən sevgisinin duyğusallığı müəllif ruhunun, müəllif qəlbinin diktəsidir həm də... “Hardan başlanır Vətən?... Vətəni vətən olduğu üçün sevirlər, gözəl təbiətinə, münbit torpağına, 9 iqlim qurşağına, havasına, suyuna, dənizinə, çayına görə yox! Xaricdə elə ağaclar görmüşəm ki, görünən yalnız kötüyüdür. O qədər hündürdür yəni. Nə olsun ki? Seçməyə qalsa, mən onların yarısı qədər olan ağaclarımızı sevirəm. Normalda hər insanın vətəni onun üçün əzizdir, gözəldir. Bu, elə ali məfhumdur ki, subyektivlik sevgidir, vətənpərvərlikdir, təəssübkeşlikdir, elə Vətənin özüdür. Paytaxtımız isə brenddir, unikumdur. ”Bakısız Azərbaycan başsız bədəndir”– bu sözləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, 1918-ci ildə Bakı uğrunda gedən döyüşlər zamanı deyib”.
Bakının müəllifdən gələn hüsn və vəcahəti əlvan qövsi-qüzehdən keçsə də: ”Sən gözəllər gözəlindən də gözəlsən, gözəlim” deyə – Süleyman Rüstəm nidasından yuvalanıb. Və bu sevgidən, bu gözəllikdən müəllifin çeşidli bədii, faktoloji, obrazlı, mühakiməli, qavrayışlı, təsəvvür və təxəyyüllü, emosional-psixoloji yazı mətni getdikcə budaqlayıb, artıb çoxalıb... Çiçəkləyib... Bir yarpaqlıq yaşıllıq: “Sovet dönəmində biz türk filmlərini yalnız festivallarda görürdük, o da rus dilində sinxron tərcümə ilə. Diqqətlə qulaq asırdıq ki, bəlkə, türk dilində nə isə eşidək. Türkiyə türkcəsinə həsrət idik, həsrət qoymuşdular. Osmanlı, Anadolu türkcəsi qulağımıza bulaq şırıltısı kimi gəlirdi...”
Həyatın xatirələr fraqmentindən müəllifin dünyaya varid olan gəlişi, illərin silib apardığı qədər ürəyində qalan valideynləri... Evin-ocağın istisi, əhatəsi, qohum-qonşusu, dost-tanışları... Və sair və ilaxır... Bakının 1950-1960-cı illər ağ-qara fotoları müəllifdə nostalji hisslər oyadır... Arxeoloji, etnoqrafik yerlər, məkanlar... Hüdudsuz xəyalların, düşüncələrin yan aldığı sahillər... Psixoloji-mənəvi təzadlar... “Əbədi səadət axtarmaq illüziyadan başqa bir şey deyil. Xoşbəxtlik çoxüzlüdür, geniş və nisbidir. Onun felindən kim baş açar? Anın işidir. Getmə, an. Sən necə də gözəlsən! Yəni anı yaşa. Bu məşhur sitatın müəllifi İohan Volfhanq fon Höte deyirdi ki, mən ömrüm boyu üst-üstə cəmi 7 dəqiqə xoşbəxt olmuşam. İndi kim nə qədər topladı, toplaya bildi, bəxti gətirdi... Bileti necə çəkdi. Elə xoşbəxtliyin gözəlliyi, dəyəri, qiyməti də bundadır. Dadı damağında qalsın”...
Həyata, düşüncələrə köklənmə, daxili monoloqlar mətn boyu davam edir. Müəllifin spesifik, emosional ehtizazları, nəqletmə təhkiyəsinin istiliyi, leksikon zənginliyi də diqqəti cəlb edir: “Cavab bu konuda (bura bu sözü üyğun bildiyim üçün işlətdim. Əvvəl istədim dırnağa alım, sonra düşündüm ki, izahını versəm yaxşıdır. Bizdə olmayan, məhz xoşuma gəldiyi üçün işlətdiyim türk sözləri, yəqin ki, yenə olacaq... Bu, bir prosesdir. Qaçılmaz, yoluxucu... Tarixən olub. Dərinə getmə... Əsla bilə-bilə, həvəsli olduğumdan deyil, dəbə uyduğum üçün də yox, yerinə düşdüyünə, münasib olduğuna görə istifadə edirəm. Düşüncələrin də öz dili var... V.Nabokovun bir sözü var, deyir: “başım ingiliscə danışır, ürəyim rusca, qulağım fransızca”. Yubatmadan hörmətli oxucumun diqqətli nəzərinə çatdırmaq istədim) nə qədər yanıldığımı təsdiq etdi: ”Sizin düz 59 yaşınız var”.
Təsvirlərdəki xeyli folklor duyumundan da bir nümunə: ”İstiyə heç tabı olmayan Mələk nənəm meynənin altında əməlli-başlı ritual həyata keçirirdi, ağacın dibini dörd tərəfdən kərpiclə örtər, sonra məndən xahiş edərdi ki, budağı tərpədə-tərpədə onun arxasınca təkrar edim: ”Mən anamın ilkisiyəm, ağzı qara tülküsüyəm, gilavar, get, xəzri, gəl!” Bütün dediklərini mənə elətdirəndən sonra arxayın olub rahatlanardı: ”Həə, ilkim-mülküm, indi oldu canı pak”... Azərbaycan folkloru antologiyası... Miflər, əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, bayatılar...
Kitablardan, kinolardan, teatrlardan, muzeylərdən, məbədlərdən, məscidlərdən, şeirlərdən, nəğmələrdən çox şey gəlir Dilarə Adilgilin bədii mətninə: ahəngdar ədəbi dil... Dialekt, ləhcə özəllikləri, şirinlikləri də öz yerində.
Müəllifin düşüncələr monoloqunda Şəki buradan başlanıb – təbiətindən. Bir fraqment: “Günün isti vaxtıdır, nəfəs almaq olmur. Birdən dağlardan bir meh gəlir, adamın istiqarışıq hər şey yadından çıxır. İnsanın özü də, ruhu da, duyğuları da təzələnir. Elə bil dağlar dərindən nəfəs alır, özü də aradabir, fasilələrlə... Bu nəfəsdən meşəli dağların ətri gəlir...
Yenə bir yay günü ailəlikcə Şəkidəki həyətimizdə oturmuşduq, sakit, həlim axşam idi. Beqəfil (Şəki dialektində) külək qalxdı, qapı-pəncərələr çırpıldı, ağacların yarpaqları sovrulub yerə töküldü, şəhər başdan-başa “yarpaq yağışı”na qərq oldu. Birdən çökən duman Qafqaz sıra dağlarını anındaca qamarlayıb “apardı”, işıqlar söndü, leysan başladı, nə başladı! Və havada əmələ gələn ozonla torpaqdan qalxan ətrin ətrafı bürüyən xoş, heç nəyə bənzəməyən qarışığı atmosferə yayılmağa başladı... Təbiətin bu gözəlliklərindən dəli olmaq olar”.
Müəllif tez-tez fraqmentləri dəyişib, Bakının, Şəkinin, Qaxın, Qubanın, eləcə də İstanbulun monoloquna başlayır; 60-cı, 70-ci, 80-ci, 90-cı illərin oxucu ilə həsbi-halı, uğurları, qüsurları, kadrların tez-tez dəyişməsi, yaxınlara-uzaqlara, geriyə-önə qayıdışlar, həyat və romantika, xeyir-şər, toy-yas, adət-ənənə mərasimləri, anları, anımları, nostalji hisslər...
İçərişəhər...Vaqif Mustafazadənin mənzili... Tahir Salahovun mənzil-muzeyi... “Üç mərtəbədə yerləşən mənzil-muzey həm quruluşu, həm də ekspozisiyası ilə fərqlənir və diqqət çəkir. Rəssamın foto-arxivi səni haralara aparır, nələri yadına salır, hansı naməlumları açıb tökür, – bir ayrı söhbətdir. Monoxrom – ağ-qara fotolar hərəsi bir obrazdır, foto sənətinin poeziyasıdır, tamaşaçı ilə səssiz dialoqudur, keçmişə agahlıq gətirməklə gələcəyə də şahidlik edir”... Uşaqlıq illərinin nağıl kitabı...”Kəlilə və Dimnə”dən, Şəmsi Təbrizidən, Mövlanadan, Yunus İmrədən, Mirzə Cəlildən, Sabirdən, Mehmet Akif Ərsoydan, Vurğundan, Baba Pünhandan, Vaqif Səmədoğludan, Qabildən, Ramthadan, Ramiz Rövşəndən qanad açan, qanad bağlayan fikirlər, düşüncələr...
Dilarə Adilgil xəyal, təxəyyül rənglərini, şirin, həzin yumor, şakər çalarlarını, qiymətləndirmə, dəyərləndirmə momentlərini, paralellər və müqayisələr uyuşmasını təbii, yerində verib, adi olanları ali olanlarla müqayisəyə gətirib, informasiyanı halbahal genişləndirib: ”Nədənsə bu kiçik pişiklər mənim yadıma Notr-Damın qarqulyalarını saldı. Yəqin ki, belə xatırlatmaya səbəb yapının qotika üslubunda işlənməsi, heyvanların dama yaxın yerləşməsi idi. Sehranə xanım bu heykəlciklərin gözlə görünməyən fəlsəfəsinə qərq olmuşdu, məna içində məna axtarırdı”. Bu mənada kitab başdan-başa informasiya duracaqları, dayanacaqlarıdır. Bir etnoqrafik, arxitektonik, memorial informasiya: “Bakının əfsanəvi meri Əliş Ləmbəranski Bakını hündürlüyünə yox, eninə böyüdürdü. Binaların ucalığı şərt deyildi, tikinti işində əsas məsələ Bakının yelçəkənindən – xəzri-gilavarından təbii kondisioner kimi əlverişli istifadə etmək idi. Bu şəhər bizim hamımızın evidir. Evə baxmaq onu ağzına qədər mebellə doldurmaq demək deyil. Əgər Əliş Ləmbəranskinin rəhbərliyi dövründə paytaxtımız öz renessansını yaşamışdısa, 15 il inqilaba qədərki Bakının burqomistri olmuş Stanislav Despot-Zenoviçin zamanında Bayır şəhər salınmış, Bakı qəza olmaqdan çıxıb quberniya statusu qazanmışdı”... “Zivərbəy Əhmədbəyov “Bakının tikinti tempinin Nyu-Yorku qabaqladığı”nı xüsusilə vurğulayırdı. Bu olub Cümhuriyyət dövründə. İndi o dövrdə tikilən hər bina fəxr yerimizdir”. Müəllif retrospeksiyadan yerində, geniş və əhatəli istifadə edib.
Yazıçı tarixə yanaşmada, çağdaşlığa baxışı ifadə edəndə bəzi tarixi daşlaşmaları, etnoqrafik cizgiləri də unutmayıb, onlara toxunmayıb, onları olduğu kimi saxlayıb. “Böyük messenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adının əbədiləşdirildiyi küçədə, Hacının evi ilə üzbəüz Benəlxalq Bankın filialı yerləşir. Üstündə köhnə slavyan kirill qrafikası ilə БАНКЪ sözü həkk edilib. Bu kiçik retro-epizod hər görəndə məni keçmişə aparır... Dərhal gözümün önündə bankın qarşısında dayanan konkalar, “cavanların İngilistandan, Firəngistandan qollarına keçirib gətirdikləri” enli şlyapalı “havalı” matişgələr, çəlikli intelegentlər, beli tapançalı qoçular, qəzet satanlar, çadralı qadınlar canlanır, varmış kimi görünür. ”Məşədi İbad” filmi, “Ordan-burdan” tamaşası yadıma düşür. Deyəsən, Hacını da gördüm, binaya girdi”... Bir də elm məbədinin qızıl dövründən qalan yadigar: “AMEA-nın Rəyasət Heyəti yerləşən İsmailiyyə sarayının lap yuxarısında АЗƏРБАЙСАН ССР ЭЛМЛƏР АКАДЕМИЯСЫ yazısına toxunulmayıb”.
Bu kitabı şəxsi-sosial memuar saxlancı da adlandırmaq olar. Burada müəllif özündən, valideynlərindən, nənə-babalarından, professor Musa Adilovdan, əlyazmaşünas Məmməd Adilovdan, onların qohum-əqrəbasından, əhatələrindən, ailə-məişət işlərindən, işdəhlərindən yazıb. M. Müşfiqin müəllimlik etdiyi, Həsən Turabovun, Safura İbrahimovanın təhsil aldığı 14 nömrəli məktəbdən, teatr tamaşalarından geniş monoloqlar verib.
Xatirələr saxlancında 1980-ci illərin universitet həyatı, filoloji biliklər... Müəllifin 1979-cu ildən sonrakı Şəki həyatı, onun etnoqrafiyası haqqında düşüncələri özünə yer alıb: ”Azərbaycan ərazisindən keçən Böyük İpək Yolu əlverişli məntəqədə yerləşən Şəkidə ipəkçiliyin, xüsusən kəlağayıçılığın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Şəki ipəyindən istehsal edilən kəlağayı respublikamızın milli, mədəni vizit kartı, brendi kimi imicini dünya çapında çoxdan qazanmışdır. Daim pusquda dayanan oğru qonşularımız öz adlarına çıxmasınlar deyə, kəlağayı birinci xanım Mehriban Əliyevanın milli təəssübkeşliyi sayəsində Azərbaycan incəsənətinin nümunəsi kimi 2014-cü ildə UNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir”.
Şəkinin tarixi, etimologiyası, coğrafiyası, memarlığı, sənətləri, həyat tərzi, vərdişləri ilə bağlı obrazlı monoloqlar da munisdir. Dilarə xanım salnamələrə əsasən, bu şəhərin əsasının 2600 il bundan əvvəl qoyulduğunu göstərib. Nuxanı Lev Tolstoy, Aleksandr Düma, rəssam Jan Pyer Muane, general Aleksandr Rayevskinin ziyarət etdiyini xatırladıb. Ədəbiyyat və incəsənət adamları da Şəki haqqında qiymətli fikirlər söyləyib. Müəllif bu fikirlərdən bir neçə çeşni də verib. Düma yazıb: “Nuxa şirin bir şəhərcik, bizim nəzər nöqtəmizdə məftunedici bir kənddir. Bura istirahət zonası olub insanların bulaqlar başında sərinlik tapdıqları yerdir”. Muane yazıb: ”Nuxa mənim həyatım boyu gördüyüm gözəllər gözəli bir kənddir... Nuxa Yer üzünün elə guşələrindəndir ki, insan ömrünün qalan hissəsini də burada keçirmək istəyir”. Dilarə xanım Şəkinin populyarlığının artdığını, ölkənin aparıcı turizm məkanlarından birinə çevrildiyini, hətta dünya prezidentlərinin Şəkini ziyarətini də yada gətirib. Müəllif Şəki Xan sarayı və şəhərin tarixi hissəsinin UNESKO-nun qeyri-maddi irsi siyahısına daxil edilməsi müjdəsini elə Şəkidəykən alıb, xalqın sevincinin şahidi olub.
Dilarə Adilgil Şəkidəki sənətlərdən, xüsusilə şəbəkə sənətinin bərpasından, ondan “Şəki Saray” oteli, ”Çələbi Xan” restoranının dizaynında istifadəsindən, Sabit Rəhmanın ev-muzeyindən danışıb. Deyib ki, ev-muzeyləri çox sevirəm, insanın qəlbini diri saxlayır. Evin özü, bağçası... Sabit Rəhmanın dədə-baba mülkü isə düz həyətin ortasında yerləşir, ətrafı da ağaclıq, gül-çiçək... Təəssüf ki, kitabda Bəxtiyardan gələn elə bir düşüncə halına tuş olmadıq...
Yazıçı-publisist memuarında tolerantlıqdan, multikulturallıqdan da danışıb: “Bu bölgədə Qafqaz Albaniyasına məxsus məbədlər çoxdur. Kişdəki Müqəddəs Yelisey məbədi isə onların anası sayılır”. Norveç arxeoloqu və səyyahı Tur Heyerdalın isə Kiş məbədinin aşkara çıxarılmasında xidmətləri böyük olub...
Memuar müəllifi hətta Qax, Quba-Qusar bölgələrindən, Xınalıqdan monoloqlar da verib. Hətta bizi 1990-cı illərin də hadisələrindən keçirib.
Doğma ana dili, qutsal din münasibətlərinə də toxunulub, “Qurani-Kərim”dən, Peyğəmbərdən (s.a.s.), Həzrəti Əli əleyhissəlamdan sitatlar gətirilib. Ramazan bayramı yada salınıb... Hamısı təbii, hamısı öz yerində...
Əsərin sonunda müəllif – ”Sözardı”da ad günlərinin dadını, oxucusuna rəğbətini, insana xitabını, onların hikmətlərini göz altına toplayıb, bütün olayları, fraqmentləri, monoloqları, düşüncələri daraldıb, sonuclayıb... I və II şəxsin təkinə aid olan lirik-emosional, psixoloji-mənəvi təsvir-təhkiyə axarlarının əlini-ətəyini düyünləyib... Bir sözlə, bir əsrlik epoxanın yaşamı...
Bir qədər də Dilarə xanımın digər əsərləri barədə... Memuarist “Şərqdə 36 gün və ya üç dəniz arxasına səyahətim” adlı kitabında İordaniyaya səyahət edib, poetik, lirik-emosional mətndə mənəvi-psixoloji və ruhani ehtizazlarını dilləndirib. Ölkənin mifologiyası, arxeologiyası, etnoqrafiyası, tarixi, coğrafiyası və mədəniyyətinin yaddaş məqamlarını vərəqləyib, onun çağdaşlıq və romantikasını qələmindən ötürüb. Paulo Koelonun sözləri ilə desək, məna və mahiyyət üçün proloq verib: “Doğulduğumuz andan ölənə qədər həyatımız davamlı bir səfərdir. Mənzərə dəyişir, insanlar dəyişir, ehtiyaclar dəyişir, amma qatar həmişə hərəkətdə olur. Həyat bir qatardır. Qatar stansiyası deyil”.
Memuarda – şəxsi-ictimai xatirələr fonunda yazıçının şahid olduğu çəhrayı nağıla, tarixin itirdiyi şəhərə doğru gedirik, “qırmızı qızılgül rəngli şəhər”lə, “qırmızı səhra” ilə, möhtəşəm Petra ilə üzləşirik, ”Aylı Vadi”dən – Vadi-Ramdan, ellinizmin filadelfiyası Ammandan duyğulanırıq, Məşriqin Pompeyi – Caraşı, İordaniyanın ikinci böyük şəhəri Zərqanı, Dauntaunu qavramağa səy edirik, Misiri – Aralıq dənizinin su pərisi İskəndəriyyəni, Qahirəni, Maadini keçirik, sağ və sol sahili birləşdirən ”Qəsr əl-Nil”i, Ehramlar möcüzəsini, Böyük Sfinksi, turist şəhəri Madabanı anlayışla qarşılamağa çalışırıq, Türkiyənin Zəfər bayramını duyğusallıqla ciyərlərimizə, nəfəsimizə çəkirik, Qırmızı dənizə yeganə çıxış, yeganə dəniz limanı Akabada dayanırıq... Çünki Dilarə Adilgilin “qatarı” burda dayanır, nəfəs alır, yeni nəfəs götürmək üçün vaxta ehtiyaclı qalır: ”Bu da sentyabrın 5-i... Mən burada başlayıb, burada bitirdiyim rəngbərəng avqust ayını Jordanda qoyub al-əlvan sentyabrı özümlə Bakıya aparıram. Yay da yola hazırlaşır, mən də...”
Dilarə xanım bu səyahətində arzu və romantikasını, duyğu və düşüncələrini, mənəvi-psixoloji və ruhani hallarını riqqətə gətirib. Bədii mətnin strukturuna proloq, epiloq, epiqraf əlavə edib, Quran ayələri, hədislərdən faydalanıb, hətta Heredotdan, habelə Fateh Sultan Mehmetdən, Heydər Əliyevdən, Mahatma Qandidən, Cübran Xəlildən, Lev Tolstoydan, Q.Q.Markesdən, Mehmet Akif Ersoydan, Bernard Şoudan, Pablo Pikassodan, Nazim Hikmətdən, şeir mətnlərindən, film dialoqları, monoloqlarından, hətta internet saytlarından sitatlar verib, əlvan təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə edib. Nəsr təhkiyəsinə əlvan rənglər, çalarlar, çeşnilər gətirib... Bir sözlə, bədii mətnin mükəmməl şəbəkəsi, sənət şəbəkəsi...
Professor Bədirxan Əhmədov “366 gün və ya uzun ilin inancı” əsərinin “Qorxunc və möhtəşəm bir ilin bədii xronikası” adlı ön sözündə Dilarə Adilgilin yazılarında yeni bir janrın əlamətlərini gördüyünü nəzərə alaraq yazıb: ”Dilarə Adilgilin bu əsərində yeni bir üslub var; bu üslub ədəbiyyatımızda heç alışmadığımız bir üslubdur. Yəni yazıçı özünün baş qəhrəman olduğu əsərdə bədiiliklə memuar ədəbiyyatını, publisistikasını bir araya gətirir. Qəhrəmanın düşüncə axarı dinamikdi, bir yerdə ilişib qalmır, daim hərəkət edir, həyatın romantikası ilə realizmini özündə birləşdirir”...
Bu roman 2020-ci ili – karantin və müharibə, qorxunc pandemiya və 44 günlük İkinci Qarabağ savaşı, “2020-nin bədii-publisistik xronikası” ilə əks etdirib. Olayların mərkəzində isə müəllif “Mən”i, müəllif “Öz”ü dayanıb. Professor B.Əhmədli yazıb: ”Yazıçı torpaqlar azad olunduqca xalqın əyilmiş belinin necə qalxdığını, bükülmüş dizinin necə düzəldiyini, qısalmış dilinin necə uzandığını döyüş uğurları ilə bildirir... Azərbaycanın müharibədən qalib çıxmasını, ermənilərin düşdüyü eyforik vəziyyəti bəzən ironik, bəzən sarkazmla ifadə edir”.
Dilarə Adigilin bir kitabı da “Bədii-publisistik məqalələr...” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2024, 244 s.) adlanır. Nəşrin redaktoru professor Şirindil Alışanlı, ön sözün müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Günay Qarayevadır.
Kitab ön söz, məqalələr və esselərdən ibarətdir.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Günay Qarayeva kitabın ”Bədiiliklə gerçəkliyin publisistik axarı” adlı ön sözündə yazıb: ”Janr məsələsi Dilarə xanımın yalnız nəsr əsərləri üçün xarakterik deyil, qarışıq janr tiplərinin differensiasiyası onun bədii-publisistik məqalələrində də müşahidə olunandır. Bədii yaradıcılığında müxtəlif terminlərin vəhdəti və nəsr texnologiyasının ənənəvi prinsip və sərhədlərinin dağılması, dili müəyyən qəlibləşmiş norma və çərçivələrdən azad etməklə ona sərbəstlik hüququnun verilməsi Dilarə xanımın bu vaxta qədər çap olunan bədii əsərlərində əsas nəzərə çarpan cəhətlərdəndir”. Bunu nəzərə alaraq filologiya elmləri doktoru Sara Osmanlı yazıb: “Belə fikir müxtəlifliyinin obyektiv səbəbi var: əslində, təhkiyə polifonikliyidir bu sinkretikliyi yaradan. Bu da ki müəllifinin orijinal çeşidli üslubunun diapozonu, registri ilə bağlıdır: çevik ritmli, danışıq tərzli, sənədli əsaslılıq, emosional tonallıqdan ritorik təntənəliliyə qədər”.
Kitabın üslub təravəti haqqında dosent G. Qarayeva bunları da əlavə edib:
“Dilarə xanımın hadisələrə və reallığa münasibəti bədii publisistikanın ənənəvi prinsiplərinə əsaslanmır. Burada prinsipi müəyyənləşdirən özüdür. O hər zaman mərkəzdə, hadisələrin əsas fonunda hərəkət edir, müəyyən hadisələrlə bağlı süjetə əlavə olunan tarixi, mədəni, əxlaqi norma və faktlar, retro “assosiasiyalar” fikri əsas mərkəzə çəkə və mövzu üzərində cəmləməyə qabildir. Dilarə xanımın olaylara sərbəst münasibəti, yanaşma və dəyərləndirmə, lazımlı, gərəkli aspektdən şərh etmək qabiliyyəti, gətirilən ibrətamiz ifadələr, dialekt və şivələrdə işlək söz, birləşmə oyunları, onlarla mətn arasında sıx, harmonik əlaqə yaratmaq və bütün bunları dəyərlər aspektindən şəxsi qiymətləndirmə üslubi özəllik kimi meydana çıxır”. Ön sözün müəllifi daha sonra davam edir: “Sadə, axıcı, baməzə, dolğun, orijinal üslubu, geniş dünyagörüşə və estetik zövqə malik yazıları ilə diqqət çəkməyi bacaran Dilarə xanımın yaradıcılığı haqqında ədəbiyyatşünas alimlərimiz fikirlər söyləmiş, bədii yaradıcılığının üslubi özəlliklərindən, bədii-estetik imkanlarından söz açmışlar”...
Kitabdakı məqalələr son dövrlərdə yazılıb. Şahidi olduğumuz hadisələr əsasında. 44 günlük müharibəmiz, Şuşa, Laçın haqqında lirik-psixoloji yazılar“Qarabağ Azərbaycandır”bölümündə toplanıb. 10 lirik-psixoloji yazıdır.
“İki savaş” bölümündə “Bu “tac” bir başqa “tac”dır”məqaləsi COVİD – 19-un 2 yaşına, “İlahi, sən torpağa sakitlik ver” məqaləsi Türk millətimizin həyatında baş vermiş faciəyə – 7,5 ballıq zəlzələnin ağrı-acılarına həsr edilib.
“Görünən və görünməyən ziyalılarımız” bölümündəki “Alim cəfakeşliyi, ziyalı zadəganlığı” məqaləsi Əməkdar elm xadimi, professor Fəridə Vəlixanova, “Mənim tanıdığım Şirindil müəllim” məqaləsi filologiya elmləri doktoru, professor Şirindil Alışanlı, “Safurə xanımın poeziyası” yazısı institutumuzun – elm məbədimizin ağbirçəyi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Safurə Quliyeva haqqındadır.
“Səfər təəssüratları: səyahət dəftərindən” bölümü qədim türk yurdu Naxçıvan (“Naxçıvan– doğmalığın və gözəlliyin fövqündə”), qədim qazax torpagı, milli dövləti Qazaxıstan (“Doğmalığın fərqli cilvələri: Qazaxıstan”), üç imperiyanın, onlarla mədəniyyətin paytaxtı, tarixi keçmişini yaşadan İstanbula (“İstanbulun gerçək və bədii obrazı”) həsr edilib.
“Esselər” təkrarsız Əzizə Mustafazadənin konserti, bəyaz dünyanın adamı, Xalq rəssamı Arif Əzizin ”Bəyaz” adlı fərdi sərgisi və başqa nəsnələr barəsindədir...
Beləliklə, şərh vermədən ümumiləşdiririk ki, Dilarə Adilgil yazıçı, publisist və memuarist kimi ədəbi mühitdə tanınmış söz sahibidir. Onun əsərlərinin özəl üslub dəyərləri vardır ki, bu da bədii nəsrimiz üçün əhəmiyyətlidir. Gənc yazarlar Dilarə Adilgilin poetikasından sənətin gizlinlərini bədii həssaslıqla öyrənmək imkanı əldə edə bilərlər. Müəllifə daha böyük yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(31.10.2024)
