İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi
Oğuz rayonunda yaşasam da, adını dəfələrlə eşitsəm də, bir neçə kitabını oxusam da, şəxsi tanışlığım yox idi onunla. Həyatda cəmi bircə dəfə rastlaşmış və görüşmüşdük.
Yaxşı yadıma gəlir, 2007-ci ilin yazında Oğuz şəhərindəki istirahət mərkəzlərinin birində bir dostumun sayəsində onunla tanış olmuş, söhbətlərini dinləmişdim. Elə o vaxt Azərbaycanı, onun füsunkar guşələrindən biri olan göz açdığı Oğuzu və uzun illər yaşadığı və işlədiyi qədim Gəncəni nə qədər çox sevdiyini duymuşdum. Hiss etmişdim ki, zərurətdən xarici ölkələrdə yaşasa da, ürəyi həmişə doğma yurdu üçün çırpınır.
Dağ yəhudilərindən idi. Azərbaycan və İsrail Yazarlar Birliyinin üzvü, Azərbaycan-İsrail dostluğunun tərənnümçüsü sayılırdı. Əsərləri Azərbaycan oxucularına hələ 1950-ci illərin ortalarından tanış idi.
Simax Şeyda (Yuşbayev Simax Barux oğlu) 1936-cı il iyunun 20-də Oğuz şəhərində anadan olmuşdu. Şeyda onun təxəllüsü idi. Müsahibələrinin birində bu barədə deyirdi: “Şeyda vurğun deməkdir. Mənim soyadım Yuşbayevdir. Şeyda təxəllüsümdür. Tarixdə Şeyda təxəllüsü ilə yazanlar çox olub. Bir də dahi Hüseyn Cavidin "Şeyda" pyesi var. Bunlardan sonra Şeyda adı mənim təxəllüsümdə çəkilir. Yaddaşlarda da belə qalacam: Simax Şeyda kimi...”.
Sonralar ailəlikcə Gəncə şəhərinə köçmüşdülər. Orta təhsilini orada almışdır. Azərbaycan Dövlət Universitetinin kitabxanaçılıq fakültəsinin məzunu olub.
Simax Şeyda əmək fəaliyyətinə də Gəncə şəhərində Rayonlararası Xalq Yaradıcılığı Evində teatr və təsviri incəsənət üzrə metodist kimi başlamışdı. Sonralar orada baş metodist və direktor işləmişdi.
1965-ci ildən sonrakı fəaliyyəti Bakı ilə bağlı olub. O, Bakıda Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin xalq teatrları kabinetinin müdiri (1965-1990) və paralel olaraq "Azərteatr" Yaradıcılıq İstehsalat Birliyində redaktor vəzifəsində çalışıb. Azərbaycanda xalq teatrlarının fəaliyyətinin canlandırılmasında böyük əməyi olub.
1990-cı ildə Azərbaycandan İsrailə köçmüşdür. Gedişinin səbəbi xəstəliyilə bağlı olub. Ürəyində kəskin ağrılar başlamışdı. O zamanlar burada ağır ürək əməliyyatları həyata keçirilmirdi. Həkimlər xaricə getməyini məsləhət görmüşdülər. Əvvəlcə İsrailə getmiş və ilk dəfə burada ürəyindən əməliyyat olunmuşdur. Daha sonra Almaniyaya köçmüş, müalicəsini davam etdirmişdir. Vaxtaşırı müalicəyə ehtiyacı olduğuna görə,daimi olaraq orada (Münhendə) yaşamağa “məcbur”olmuşdur. Amma tez-tez Azərbaycana gələr, hər gələndə də birinci növbədə Bakıdakı, Gəncədəki, Oğuzdakı dost-tanışları ilə mütləq görüşərdi. Mətbuat və nəşriyyatlarla, azərbaycanlı yazarlarla möhkəm ədəbi əlaqələri vardı. Qeyd edək ki, əsərlərinin və kitablarının çoxu Azərbaycandakı qəzet-jurnallarda və nəşriyyatlarda çap olunmuşdur.
Azərbaycanın tanınmış yazarlarından N.Həsənzadə, A.Məmmədov, A.Tağızadə, M.Ələkbərli, Y.Günaydın və başqaları onun yaxın dostları idi. Hələ Gəncədə ədəbi dərnəyə gedəndən -13 yaşından N.Həsənzadə ilə dostluq etmiş və bu dostluq illər keçdikcə daha da möhkəmlənmişdir. N.Həsənzadənin onun “Məndən istər hər gözəl yar qəzəllər” kitabına yazdığı ön sözdə oxuyuruq: “Şairlik taledir. Taleyin xoş olsun, Simax Şeyda. Mən bir daha yəqin etdim ki, o nəinki gözəl şair, yeni təravətli qəzəllər müəllifi, həssas insan və nümunəvi ailə başçısı, həm də bir dar günün dirəyidir”.
Gənc yaşlarından poeziyaya maraq göstərmişdir. Onun ədəbi yaradıcılığı ilə tanış olarkən aşağıdakı mövzularla səsləşən şeirlərlə üz-üzə gəlirik: balaca oxucular üçün yazılan, vətən və el məhəbbətini tərənnüm edən, sevgi - məhəbbət şeirləri və Qarabağ məsələlərindən bəhs edən şeirlər.
O, universiteti bitirəndə artıq ölkəmizdə uşaq şairlərindən biri kimi tanınırdı. “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan pioneri”, “Azərbaycan” qəzetlərində və “Göyərçin” jurnalında uşaq şeirləri, mənzum nağılları dərc olunmuşdu. Qısa zamanda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının əsas simalarından birinə çevrilmişdi.Özünün deməyinə görə, onda uşaq şeirlərinə həvəs Abdulla Şaiq yaradıcılığına vurğunluğundan yaranıb.
Uşaqlar üçün 5 mənzum pyesinin müəllifidir. Onun uşaq pyesləri Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Ağdam, Gəncə, Sumqayıt və başqa şəhərlərdəsəhnəyə qoyulub.
1961-ci ildən S.Şeydanın “Təyyarə” "Mən balaca kosmonavtam", "Yaxşı qız", "Kimin belə qızı var",“Tülkü, tülkü tünbəki", "Nəğməli meşə", “Yoxdur belə nənədən”, “Nağıl istəyən qız”, "Qızım qızlar içində", "Topçu Həsən", “Ovçu ayı”, “Padşah qız” və sair uşaq kitabları işıq üzü görüb.
Ümumiyyətlə, onun çap olunmuş kitabının az qala yarısı uşaq kitablarıdır. Bu kitablardakı şeirlər, öz sadəliyi, oynaqlığı, dadlı-duzlu deyim tərzi ilə bir-birindən fərqlənirdi. Eyni zamanda bu şeirlərin əksəriyyətində uşaqların həyatından alınmış maraqlı süjet xəttləri vardı. Tanınmış tənqidçi-alim Vaqif Yusifli Simax Şeydanı “mənzum nağıllar ustası” adlandırmışdı.
Uşaqlar üçün yazdığı şeirlərə bəstəkar O.Zülfüqarov mahnılar yazıb. Bunlara "Təyyarə", "Mən balaca kosmonavtam" şeirlərini nümunə göstərmək olar. "Bir xoruzum var" adlı şeirinə isə dramaturq Y.Əzimzadə mahnı yazmışdı. N.Əzimov və X.Qədirov da onun uşaq şeirlərinə mahnılar bəstələmişlər. Quba rayonundan olub, İsraildə yaşayan Qod Mixaylov adlı həvəskar bəstəkar isə onun 20-dən artıq şeirinə musiqi yazıb. Mahnıların sözləri həm yəhudi, həm də Azərbaycan dilindədir.
Uşaq şairi kimi tanınmış Simax Şeyda böyüklərin də əzəli və əbədi duyğularının, qayğılarının, arzularının tərənnümçüsüdür.
Orta və ali təhsilini Azərbaycan dilində alan şairin yaradıcılığında vətənə və xalqa məhəbbətdən bəhs edən şeirlərin öz yeri vardır. 30 ildən çox Almaniyada yaşamasına baxmayaraq, Simax Şeyda Azərbaycan vətəndaşlığından imtina etməmişdi, çünki özünü həmişə bu xalqın, bu torpağın övladı sayırdı. O, bir yəhudi olaraq hara getsə və harada olsa, mütləq “Azərbaycan” deyib haray çəkir, uşaqlar və böyüklər üçün yazdığı şeirlərində hər kəsə vətənpərvərlik hissi aşılayır, Vətəni, torpağı sevməyi öyrədirdi.
Uşaqlıq və gənclik illərini Oğuzda və
Gəncə şəhərində keçirən şair şeirlərində doğulduğu və ilk dəfə göz açıb gördüyü Oğuzdan dərin məhəbbətlə söz acır:
İlk dəfə gözümü Oğuzda açdım,
Xallı kəpənəklər dalınca qaçdım…
Yeridim, yüyürdüm, yıxıldım, durdum,
Baxıb ətrafıma sıxılıb, durdum.
Bağladım qəlbimi uca dağlara,
“Ana bulağı”nın gözündən içdim,
Xalxaldan, Bucaqdan, Padardan keçdim,
Uddum havasını gözəl Qışlağın,
Dolandım başına ana torpağın.
Əlvida deməsin qoy Oğuz mənə,
Neçə oğul mənə, neçə qız mənə.
Və yaxud:
Bir zaman beşiyim olmuş,
Oğuzda izim var mənim!
Dağlar ev-eşiyim olmuş,
Gülündə nazım var mənim
Göyündə mələklər uçar;
Göy qurşağı dağı qucar...
Yazda daş da çiçək açar;
Nə gözəl yazım var mənim!
Simax, bəxtəvər halına!
Yaşılın uyğun alına.
Oğuzun gül-camalına,
Hələ çox sözüm var mənim!
İlk duyğularını Gəncədə qələmə alan şair üçün bu torpağın hər guşəsi, hər neməti, hər sərvəti əzizdir. O, gəncliyinin oylağı qədim Gəncəyə-Nizami yurduna, onun təbiətinə və zəhmət adamlarına, xüsusilə gözəl-göyçək qızlarına onlarla şeir həsr etmişdir. Həssas şair qəlbinin tərənnümü olan “Gəncəli qız” şeirinə diqqət edək:
Günmü deyim, aymı sənə,
Hər gözəl qız taymı sənə?
Bu kamalı,
bu camalı
Tanrı verib paymı sənə?
Ay gül üzlü gəncəli qız,
Şirin sözlü gəncəli qız...
Onu da deyək ki, yerli bəstəkar
E.Cəfərov bu şeirə musiqi bəstələmişdir və Gəncə filarmoniyasında müğənnilər
bu mahnını tez-tez ifa edirdilər.
Göz açdığı el-obaya bağlılıq S.Şeydanın şeirlərində qırmızı xətt kimi keçir. Bu, onun “Əlvida deməyin", "Bu yerlər", "Oğuz", "Məndən yaz deyir", "Çinarlı şəhərim", "Göy göl" və bir sıra başqa şeirlərindən də məlum olur. Şairin “Qürbət gülləri”, “Düşmüşəm”, “Şüarım mənim”, “Qürbətdəyəm qürbətdə”, “Qocaldım” şeirlərində dərin bir Vətən nisgili hiss olunur. “Qürbət eldə qala-qala qocaldım”,- söyləyən şair “Şüarım mənim” şerində deyir:
Vətəndən uzaqlara düşüb güzarım mənim,
Çıxmır bir an yadımdan Bakım, Ucarım mənim.
Qəlbimdə yuva salmış Oğuz, Quba, Qəbələ,
Qazaxdır, Lənkərandır əhdim, ilqarım mənim.
Səsli-küylü Gəncədən könlüm ayrı düşəli,
Daim gəlir yadıma Göygöl, Qoşqarım mənim.
Gül-çiçəkli Ağdamı röyalarda görürəm,
Görən səndən harda var Şəkim, Qusarım mənim?
Füzuli, Şuşa üçün qəlbin göynəyir, Simax,
Laçındır, Kəlbəcərdir dildə şüarım mənim.
S.Şeydanın şeirlərinin bir hissəsi də məhəbbət mövzusundadır. Bu mövzuda olan “Oynar-oynar", "Ceyranım mənim", "Bir gözaltım var", "Deyə-deyə", "Bircə nazın olmayaydı", “Nə olar”, “Çal aşıq” və bir sıra şeirlərini həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Onun 2004-cü ildə “Şirvannəşr”də çap olunmuş “Mahnılar, qəzəllər, şeirlər” kitabında həm Azərbaycan, həm də yəhudi dilində əsərlər toplanmışdır.
Müdriklik çağlarında şairin "Qəzəllər", "Məndən istər hər gözəl yar qəzəllər" və "Sevdalı gözlər" adlıyüksək bədii dəyərə malik üç qəzəl kitabı Bakının“Araz” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunub. Burdakı 300-ə yaxın bənzəri olmayan qəzəlləri oxuyanda adam özündə bir rahatlıq tapır. Çünki onların hamısı təmiz Azərbaycan dilində, ərəb-fars sözləri işlədilmədən yazılıb. Həm də əruzda yox, doğmaca heca vəznində yazılıb. Bu mənadaSimax Şeyda heca vəznində qəzəl yazan ilk Azərbaycan şairi sayıla bilər. Şair-ədəbiyyatşünas A.Abdulla onun qəzəllərini ədəbiyyatda yenilik adlandırmışdır. Şair kitabda məhəbbəti, eşqi, nazlı-işvəli, vəfalı gözəlləri tərənnüm etmək üçün özünü Nizami, Füzuli, Seyid Əzim və Vahid nəfəsli qəzəllər yazmağa çağırır. Qod Mixayılovun təbirincə desək, Simax Şeyda dağ yəhudilərinin Əlağa Vahidi idi. Nakam şairimiz M.Müşviqi çox sevərdi. Onun sevgi şeirlərinin məftunu idi. Müşviqə olan sevgisindən oğlunun adını da Müşviq qoymuşdu.
Onu da deyək ki, S.Şeydanın qəzəllərinin heç də hamısı məhəbbət mövzusunda deyil. Bu qəzəllərin bir hissəsində füsunkar təbiətinin gözəlliklərini və bu gözəlliklər içində qəm-qüssəyə batmış Qarabağ torpağının təsvirini şair ürək ağrısı ilə verir və bəzən ona elə gəlir ki, Münhen şəhərinin göylərindən qatar-qatar keçən durnalar ona bu torpağın azad olunduğu xəbərini verirlər.
S.Şeydada Azərbaycan, vətən sevgisi o qədər böyükdür ki, uzaq Münhendə oturub "Bakı-Şuşa qatarı" adlı əsər yazmışdır. O, həmçinin "Xocalıdan gələn oğlan" əsərinin müəllifidir. S.Şeyda torpaqlarımızın işğalı dövründə böyüklər və uşaqlar üçün yazdığı şeirlərinin hər birində torpaqlarımızın işğaldan azad olunacağına inam yaradırdı. Balaca uşaqlarda Vətənə, torpağa, xüsusi olaraq Qarabağa və Şuşaya məhəbbət hissi aşılayırdı. O, hələ 2014-cü ildə yazırdı:
Bu gün, sabah Qarabağda,
Ucalacaq bayrağımız.
Şuşada da, Laçında da,
Yanar onda çırağımız.
Onda köçüb gedəcəyik,
Ata-baba torpağına.
Düşmənimiz qalacaqdır,
Öz içindən yana-yana.
Şair harada olmasından asılı olmayaraq, Vətəni Azərbaycanın haqq səsini dünyaya yayırdı. Simax Şeyda 30 ildən çox xarici ölkələrdə yaşasa da, vətən sevgisini daim qəlbində yaşatmışdır. Hələ bununla kifayətlənməyərək bu sevgini misralara daşımışdır. Simax Şeyda İsrailə köçəndən sonra orada Azərbaycan Şairlər Birliyinin bölməsini yaratmışdı. O, birliyə üzv olan şairlərlə daimi fikir mübadiləsi apararaq Qarabağ həqiqətlərinin onlara çatdırılmasında böyük rol oynayırdı. 30-dan çox kitabın müəllifi olan şairin həm Azərbaycan, həm də ivrit dilində yazdığı şeirlərdə Qarabağ mövzusu əsas yerlərdən birini tutub.
Əsərlərini iki dildə - həm Azərbaycan türkcəsində, həm də dağ yəhudilərinin dilində yazırdı. Amma əsərlərinin çoxu Azərbaycan dilindədir. O, Azərbaycan ədəbiyyatının vurğunu, əski şeir-sənət fədaisi kimi Azərbaycan klassik ədəbiyyatını dağ yəhudilərinin dilinə tərcümə edir və bütün dünyaya yayırdı. Nizami Gəncəvidən Əmirulla Gəncəviyədək 75 azərbaycanlı şairin şeirlərini dağ yəhudilərinin dilinə tərcümə edib, antologiya şəklində çap etdirmişdir. Onun tərcümələri Amerikada, Kanadada nəşr edilib. Bu kitabda klassik Azərbaycan şairləri ilə yanaşı, müasir ədəbiyyatımızın nümayəndələrinin də (Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Söhrab Tahir, Musa Yaqub, Nəriman Həsənzadə, Nəbi Xəzri, Hüseyn Arif, Məmməd İsmayıl, Cabir Novruz və b.) şeirləri vardır. Əlbəttə, bunu hər iki xalqın ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafına layiqli bir töhfə saymaq olar.
Simax Şeyda 12 fevral 2024-cü ildə Almaniyanın Münhen şəhərində vəfat etmişdir.
Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına verdiyi töhfəyə görə 2015-ci ildə “Fəxri mədəniyyət işçisi” döş nişanı ilə təltif olunmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(23.09.2024)
