“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Səbirə Müzəffərin “Çingiz Əlioğlunun "Avand" kitabında avanqard jestlər” məqaləsini təqdim edirik.
Ötən əsrin 60-cı illərindən ədəbiyyatımıza gələn Çingiz Əlioğlu Azərbaycan poeziyasında avanqard mövqeyi, çoxqatlı məzmunu, fərdi üslubu, modern şeir texnikası ilə seçilən şairlərdən biridir.
Çingiz Əlioğlu vətənə, yurda, torpağa bağlı insandır. Vətənə sədaqətli olmaq, Vətən uğrundan canını fəda vermək, onu hər şeydən üstün tutmaq kimi mənəvi-əxlaqi məsələlər şair üçün prioritet olmuşdur. "Mən, bəli deyək ki, hansısa müəyyən məqamlarda eqoist, həddindən artıq özünə qapalı duyğularla yaşayan insanam" deyən şairin eqoistliyi, qısqanclığı Vətənə sevgisindən, məhəbbətindən qaynaqlanır.
Ədəbiyyata gəlişinin əsas səbəbkarı isə dayısı İlyas Əfəndiyev və onun zəngin kitabxanası olmuşdur. Kitabxananın Sitın nəşrinə məxsus kitab nümunələri onun ədəbiyyata gəlişində müstəsna rol oynuyub. "...hər yay mənim tətil günlərim Bakıda dayımgildə keçirdi. Hər yay da İlyas dayımgil Şuşadakı yaradıcılıq evinə gedirdilər. İlyas dayım, oğlanları, Nəzihə xalam, bir də mən. Dayım qardaş-bacı uşaqlarından ancaq məni özü ilə götürərdi...". Uşaq vaxtlarında dünya ədəbiyyatına maraq da həmən yay günlərindən başlamışdır. "Ədəbiyyata gəlişimdə böyük əhəmiyyəti olan o günləri heç vaxt unuda bilmirəm".
Bu gün yaradıcılığında rus "gümüş" dövrünün nümayəndələri - Anna Axmatova, Yelena Svetayeva, Xodaseviç və Mandelşdamın təsirlərinin olması da dünya ədəbiyyatına olan maraqdan irəli gəlir.
Təbii ki, poeziyamızın bir çox pleyadaları ("50-cilər", "60-cılar", "70-cilər") kimi onun da yaradıcılığının ilkin dövrlərində sabiq sovet epoxasının "sərt rüzgarlar"ı əsdi. Lakin 70-cilərin digər nümayəndələri kimi, Çingiz Əlioğlu da Azərbaycanın novator şairi - Rəsul Rzanın qayğısını daim üzərində hiss etmiş, şairin diqqətindən yayınmamışdır. Ustad Rəsul Rzanın Çingiz Əlioğluna həsr etdiyi "İstedad+Dözüm+Zəhmət" adlı məqaləsi gənc şairin gələcək yaradıcılıq yoluna mayak olmuşdur.
Rəsul Rza yazırdı: "Nə yaxşı ki...". Çingiz Əlioğlunun şeirlərindən biri belə başlayır. Onun şeirləri bir qovluq içində mənim masamın üstündədir. Oxuculara təqdim edilən bu şeirlərdən başqa, Çingizin 20-30 şeiri var. Lakin onun adı hələ oxuculara tanış deyil. Çingizin şeirlərindən ancaq biri, ya ikisi çap olunub. Əgər Çingizin bu yeganə "Nə yaxşı ki..." lirik miniatürü ilə tanış olsaydım belə, mən ona şair deyər, onun haqqında bu yazdıqlarımı tərəddüdsüz yazardım. Şairi tanımaq üçün bir xarakter şeir də kifayətdir. "Nə yaxşı ki..." şeirindəki təfəkkür Çingizin istək və imkanları haqqında söz deməyə əsas verir. Həmin şeiri oxuyarkən mən Nazim Hikmətin çinar, göl, pişik və günəşdən bəhs edən şeirini xatırladım. Böyük bir şairlə bir həvəskar gəncin sənətkarlığı, poetik ifadə, söz bitkinliyi arasında nə qədər fərq olsa da, intonasiya baxımından bu şeirlərdə bir yaxın oxşarlıq var. Ona görə yaxın oxşarlıq deyirəm ki, bu oxşarlıq təqlid, bənzətmə, hətta təsir belə deyil. Bu yalnız poetik təfəkkür oxşarlığı, duyğu yaxınlığı, təəssürat bənzəyişidir". Rəsul Rzanın dəyərləndirmələri Çingiz Əlioğlunun yaradıcılığına işıq oldu.
"Dünyada hər şey köhnədir, təkcə yeni doğulan körpələrdən başqa" deyən Çingiz Əlioğlunun da dünyaya gəlişi yeni idi. Müxtəlif illərdə çap etdirdiyi "Nikbinlik" (1968), "Narlı gecə" (1974), "Vağzallar və yollar" (1974), "Soraqladı sevgi məni" (1978), "Ömür ağacı" (1980), "Alnından ay doğan adam" (1983), "Günəşli dayanacaqlar" (1984), "Görüşdən ayrılığa" (1988), "Tanrını tanı" (1992), "Gün keçdi" (1993), "Sevib unutduqlarım" (1996), "Gicgaha sıxılan güllə" (1996), "Sevgi oyunları" (2000), "Gecə və Bahar" (2001), "Ruhumun həndəsəsi" (2003), "Şairlik bir sənət deyilmiş, qardaş" (2004), "Avand" 2004), "Fraqmentlər" (2006), "Atlantlar" (2006), "Çərçivə" (2010), "Qapı" (2014), "Qonşunun iti" (2015) adlı şeir kitabları Azərbaycan poeziyasına yeni nəfəsin, yeni poetik biçimin gəlməsinin bariz təsdiqidir. Lirik-metafizikası, fikrin qeyri-adi tərzdə ifadəsi, zəngin söz-leksikonu, melodik-akustik strukturu, gözlənilməz baxışı və cürətli eksperimentləri Ç.Əlioğlunu boz sıradan ayırırdı.
Şair yaradıcılığında ənənəvi şeir formalarına müraciət edib xalq şeirlərinə sədaqətli olsa da, yaradıcılığı daha çox modernizmin estetik prinsiplərinə cavab verir. "Ruhumun həndəsəsi", "Atlantlar", "Toros canavarı", "Çərçivə", "Qapı" kitabları məhz avanqard çevrədə qələmə alınmış yeni əsrin ruhunu, düşüncə tərzininin, aydın inikas edir. Bədii-estetik manevrlər, şeirlərə başlıq seçmə mədəniyyəti, həndəsi fiqurların abstraksiyası, alliterasiya bolluğu, metaforik metamorfozalar, poetik kontrastlar, sürrealistik gəzişmələr müəllifin təfəkkür dünyasını fərqli qılan yaradıcı arqumentlərdir.
2004-cü ildə qələmə alınmış "Avand" kitabı da avanqard çərçivənin vizual örnəyidir. Kitabın mündəricatında yer almış başlıqlar ("2004", "2003", "2002") mövzular və onlara yanaşma tərzi eləcə də bədii yozum, poetik fikirlərə qədər bütün detallar fərqli qiyafədə təqdim edilib.
"Avand" kitabı həyatla hesablaşan, bəzi məqamlarda onunla dialoqa girən, ona suallar ünvanlayan liro fərdin iç dünyasına enmələr edərək çoxcəhətli "mən"lərinə işıq salır, onların hər birini poetik mətnlərin mərkəzinə gətirir: eşidilməyən səsləri eşitdirməyə, deyilməyən sözlərin ağrısını hiss etdirməyə çalışır. "səsin bu gecəyarı // danüzü dan işığı qulağımı deşirdi // ürəyində danışan //ürəyində susma ki// susma səni eşidim". ("ürəyində danışan"). yaxud "...nisbi xarakter daşıyır demə çəki ölçüləri. dar bir qəfəsdə yaşayır hürr azadlıq elçiləri" ("hərdən elə böyüyürəm") misraları həyatda azadlığını tapa bilməyən insanların səsinə səs verir.
Avanqard gələcək inkişafı böyük inamla gözləyən, hay-küylü, "gələcəyə istiqamətlənmiş modernizmdir". İdeoloji çaxnaşma dönəmində sənətin inkişafını mümkün qılan bir yol axtarmaq, "mədəniyyəti ideologiyanın müdaxiləsi və zorakılığı olmadan irəli aparmağın yolunu tapmaq" avanqardın əsas funksiyasıdır. "Yalnız İrəli!" doğru addımlayan avanqard sənət yerində saymağı sevmir. "vaxt təkəri təkid edir irəli! ("Təkər") fikirləri ilə Şair zamanla ayaqlaşmağın zəruriliyini diqqətə çatdırır. Çingiz Əlioğlunun avanqard iddiaları onun "bu yazını sən oxuma, yazı səni oxuyacaq" ("keçmişlər gəlməyib hələ"), "Məni məndə gəzib aramaq çətin, məni məndən kənar tapmaq asandır" ("Mən başqa şairəm, sözüm ayrıdır"), "bir vergül də vardı apastrofdu imkanlı yerlərdə əmi-dayısı kübar danışardı söz uzadardı çıxardıb lap başa mindirmişdilər elə ki hərflər etdi inqilab tez çıxdı aradan o xanəxərab" ("Bir qədər də durğu işarələri barədə"), "özümü qoymağa yer tapammıram...qərb köksə dirənib, şərq kürəyində"("Darısqallıq") şeirlərində manifestə edilir.
Aqresiya avanqardizm üçün dəyişməz normadır. Bu bir tərəfdən "adresata yaradıcılıq və qeyri-yaradıcılığın sərhədləri, onun bu sərhədi adlamaq imkanının olmadığından" qaynaqlanırsa, digər yandan da aqresiyya cəmiyyətin, kütlənin problemlərinə yaxınlıqdan, ictimai kəsərdən yaranır. "Ay evin tikilsin, bəxtin qaradı", "Ovcumun içində yetirdiyini", "Termodinamika", "Həyat enerjisi hansı filizdə", "Nemət", "Başını döy divara", "di durma tez götür badəni ələ", "Qəfildən" və bu qəbildən olan şeirləri konseptual xarakter daşıyaraq liro-subyektin cəmiyyətlə, mühitlə barışmazlığına vurğu atır.
Dəyişib ölçüsü bu yad fəzanın,
Şimalı, cənubu iç-içdən keçir.
Ovcumun içində düz yol azanı
Dərzi VAXT dar-düdük bir paltar biçir.
O cümlədən sosial bərabərsizliyin yaratdığı təbəqələşməyə olan sərt reaksiya "Termodinamikanın birinci qanunu önündə hamının hüququ bərabərdir bil" misralarında nəşət tapır. Bu aqressiv ritorikalar avanqard qəhrəmanın zamana münasibətin, cəmiyyətə qarşı kəskin etiraz hissinin ifadəsi və qarşıdurması kimi səslənir.
Çingiz Əlioğlunun yaradıcılığındakı təzadlar bolluğu, poetik qarşıdurma və kontrastlarla zəngindir. Bu cür əkstedirmə priyomları şairin dünya hadisələrinə fəal və ehtiraslı münasibətindən yaranır. "Doğuldun...bir bəyaz vərəqdi həyat", "Allah sənə qurban olum", "bu taleni verdin mənə" kimi poetik mətnləri struktur baxımından kontrastlar üzərində qurulub. Bu kontrastlar poetik mətnlərin kompozisiyasında ön mövqedə duraraq dünyanı dərkin bədii ifadəsinə çevrilib.
"Avand" həm də minimalist şeirlər toplusudur. Poeziyada minimalist prinsipi həyata keçirməklə az sözdən dünyanı, yaşamı ifadə etmək üçün istifadə olunur. "Korun övladı oldu, uşaq-işıq işartısı", "yenə də sənsizəm...və s., və ilaxır...saat axır, həftə axır, il axır...", "həyat bir şahmatsa qismət matımdır // mən məğlub olanı əslim oluram, // hər günüm sabaha ultimatumdur // hər sabah dünənə təslim oluram..." minimalist tərzdə yazılan, az sözdən dünyanı, yaşamı, həyatı ifadə edən misralarda binar ziddiyyətlər, insanın özünüdərki, yaşam kadrosu verbalizə edilib.
Kremyenin dediyi kimi, "ideal kitab o kitabdır ki, az-çox zəmanənin xarakterinə uyğun, gerçəkliyi təhlil edən, dünyaya hamı tərəfindən qəbul olunmuş baxışları, yaxud ayrı-ayrı predmetləri alt-üst edən və tamamilə başqa, orijinal və subyektiv, seçilmiş adamların, oxucu elitasının mənəvi fəaliyyətini sürətləndirən, onlara yeni bir istiqamət verməyə yönəlmiş baxışları təlqin edən bir dildə yazılsın". Odur ki, Çingiz Əlioğlunun Qərb təfəkkürü ilə Şərq düşüncəsinin sintezindən yaranmış "Avand" kitabı ruhi "mən"lərin toxunulmamış qatlarına işıq salan, yeni tendensiyaları ehtiva edən poetik tablodur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.07.2024)
