“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə layihəsi olan “Şənbə qonağı”ında İntiqam Yaşar bu dəfə sizi istiqlal şairi Rüstəm Behrudi ilə görüşdürür.
90-larda “Əyilməyən çinarları bayrağım, vətən” deyərək poeziyası ilə imperiya əleyhinə müsəlləh əsgərə çevrilən, “türkçülük, turançılıq” deyib hayqıran dəyərli şairimiz bu gün nə yazır, nə yaradır, özünü hazırkı mürəkkəb iqtisadi və siyasi durumda, pandemiyanın, iqtisadi böhranın, siyası kataklizmlərin ağuşunda necə hiss edir?
-Salam Rüstəm bəy, 2022-ci iliniz uğurlu olsun. Yeni ildən gözləntilər, planlar.
-Əslində, İntiqam, mənim ömrüm boyu ədəbi planım, məqsədim olmayıb. Mənim bir şeirim var, “Əbədiyyət andan keçir” deyirəm o şeirdə. Mən həyatım boyu o anları yaşamışam. Qarşıma xüsusi bir məqsəd qoymamışam nəsə edəcəm deyə. Nə olubsa, olacaq şeyləri yaşamışam. Nəsə yazıb-pozmuşamsa da, plansız yazmışam. Ancaq, indi planım var. Uzun illərdir düşüncəmdə gəzdirdiyim bir planım var. Qədim Türk törəsi, Türk mədəniyyəti ilə bağlı bir kitab olacaq. Bu kitab şeir kitabı deyil. Qədim Türk mifik düşüncəsini ifadə edəcək bir kitab olacaq. Bir az da mistik bir kitab. Olacaq da yox, olubdur artıq. Tezliklə bitirəcəyəm. Yəni insan ilkin yaranışda hansı düşüncə ilə doğulub, Allaha münasibəti necədir və s. Siz bilirsiniz, bütün xalqlardan fərqli olaraq türklər istisnadır. Türklərin yaradılış haqqında təsəvvürləri başqa xalqlardan fərqlənir. Mən bütün bunları bir kitabda cəmləşdirmək istəyirəm ki, hamı oxusun. Mən fikirləşirəm ki, bu kitab elə bir kitab olacaq ki, onu hamı oxuyacaq. Bircə, həyatda planlı etdiyim iş bu kitabdır. Sən şairsən, bilirsən ki, məqsəd qoyub şeir yazmaq qeyri-mümkündür.
-Ədəbi arenada keçən uzun illər bu gündən baxanda necə görünür?
-Bəlkə də məni sevməyən adamlar bu fikirlərimdən sonra məni tənqid etməyə bəhanə axtaracaqlar. Bir gün atamla mənim iş otağımda oturub nərd oynayırdıq. Rəhmətlik atam ədəbiyyat müəllimi idi. Onun üzü kitab rəfinə doğru idi. O dövrdə mənim çoxlu kitablarım çap olunmuşdu. Kitabların hamısını kitab rəfində düzmüşdüm. Orada kitablarla yanaşı müxtəlif ədəbi mükafatlar, qızıl medal və s. vardı. Birdən atam zəri qoydu yerə və mənə dedi, sənə bir sualım var, sualıma cavab ver, sonra davam edərik oyuna. Soruşdu ki, sən bütün mənalı ömrünü yeyib-içməklə, dünyanı gəzməklə keçirmisən, bəs bu kitabları nə vaxt yazdın? Və belə baxanda doğrudan da adama qəribə gəlir ki, bu qədər sarsıntıların, təlatümlərin içində mən ədəbiyyata gəlmişəm. Səksəninci illər çox qəliz bir dövr idi. O zaman ədəbiyyata gəlmək və qalmaq çox çətin idi. Bir xanım yazı yazmışdı ki, “Səksəninci illərdə ədəbiyyata gələnləri üç qrupa ayırmaq olar. Birinci qrupa birdən-birə ədəbiyyata gəlib parlayanlar, ikinci qrupa parlayıb tez də sönənlər, üçüncü qrupa isə sakitcə oturub yaradıcılıqla məşğul olanları aid etmək olar. Rüstəm Behrudi o üçüncü qrupa daxil olanlardandır”. Düzdür, mən də birdən-birə ədəbiyyata gəldim. Professor Firudin Cəlilov o haqda yazıb ki, Rüstəm Behrudinin “Şaman duası” tək kitabdır ki, səhər satışa çıxdı axşama bitdi. Kitabın tirajı 22 min idi. İndi kitablar min tirajla çap olunur, aylarla qalır. O da bir ədəbi tale idi, yaşadım onu. Belə baxanda, keçdiyim yol mənə nağıl kimi görünür. Məni heç kim tanımırdı. Nə etmişəmsə o sözün gücünə etmişəm. Sözə olan vicdanlı münasibətimdən doğulubdur hər şey. Mənim ədəbiyyata gəldiyim dövrdə köhnə ənənə bitmişdi, yeni isə yox idi. Bir növ, o qarışıq dövrdən mən ağıllı çıxdım. Heç kimə qoşulmadan təkbaşına ədəbiyyatla məşğul oldum.
- Rüstəm Behrudi ədəbiyyata gəldiyi illərdə xəyalında olduğu zirvəyə şeirlə yüksəldimi?
-Mən həmişə deyirəm ki, ədəbiyyatda zirvəyə ucalmaqdan daha çox özünü ifadə edə bilib bilmədiyini fikirləşmək lazımdır. Hansı nöqtədə olmağın, hansı tərifə layiq görülməyin şərt deyil. Əsas şərt içində olanı ifadə edə bildin, yoxsa yox, budur. Mən ifadə etmişəm. Mən necə ifadə etdiyimi təvazökarlıqdan uzaq olmasın, indi deyəcəyəm. Ədəbiyyata gəldiyim zamanlarda türkçülük, turançılıq anlayışı, ənənəsi ədəbiyyatda unudulmuşdu. O ənənəni təzədən dirçəltdim. Müsahibədən əvvəl söhbətimizdə dediyim kimi, Mirəli Seyidov ki yazmışdı, Rüstəm Behrudi iyiriminci əsrdə türkçülük, turançılıq ideyasına yeni can verdi, bu həqiqətdir. Mən, məsələn, çox böyük bəşəri şeirlər yazıb dünya ədəbiyyatına möhür vura bilmərəmmi, bilərəm. Amma onu istəmirəm. Tale mənə başqa missiya vermişdi, mən onunla məşğul oldum. Mənim yaradıcılığımın yarısı bu ideologiyaya həsr olunub, yarısı da bəşəri şeirlərdir. Mənim ədəbiyyata münasibətim necədir, məsələn mən dar ağacına da salam verə bildim, məzarlıqdakı yovşana da salam verə bildim. İkisinə də eyni dərəcədə münasibətim var. İkisinə də eyni ədəbi standartla yaxınlaşdım.
- Dar ağacı, Əmir Teymurun məzarı, Rüstəm Behrudi...
-Bayaq dediyim kimi, bu da qəribə bir taledir. Hər şeirin və şairin taleyi var. O şeir də bir tale şeiri idi. Elə bir dövrdə yazıldı ki, bütün Türk dünyası oxudu. Mən sözü dar ağacına qədər ucalda bildim. O da məni məşhur elədi. (Gülümsəyir). O da bir tale idi. Daşkəndə getmişdim, oradan da Səmərqəndə getdim. Bilirsən, mən bədahətən şeir yazanlara daha çox qəzəlxan kimi baxıram. Bədahətən şeir yazmağı ədəbiyyat nümunəsi hesab etmirəm. Amma mən o “Salam dar ağacı” şeirini düşüncəmdə Əmir Teymurun məqbərəsinin önündə yazmışam. İndi də fikirləşirəm ki, onu görəsən mən nə cür yazmışam?! Mən o şeirin fəlsəfi və bədii cəhətindən başqa bir cəhətinə də fikir vermişəm. O şeiri 20 ildən sonra bir də oxudum özüm üçün. Orada elə bir möhtəşəm qafiyə sistemi var ki, onu indi mən otursam belə yaza bilmərəm. Oradakı qafiyələri indi heç həftələrlə də axtarıb tapa bilmərəm. O şeir mənim ədəbi taleyimə çevrilsə də, mən o şeirdən çox yuxarıdayam. “Məzarlıqda bitən yovşan” şeirinə ədəbi meyarlarla baxanda ondan da yuxarıda görünür. O da bir tale şeiri idi və lazım idi.
- Ömrü şeirə vermək illərdən sonra insanı təəssüfləndirirmi heç?
-Mən şair olmasaydım indi heç bəlkə də yaşamırdım. Çünki mənim içimdə o qədər böyük ideyalar vardı ki, onların heç birini həyata keçirə bilməyəcəkdim və bu da məni təbii ki, məhv edəcəkdi. Bu qədər şeir yazdım, özümü sözlə ovutdum. Bununla belə, mən bir neçə dəfə ürək əməliyyatı keçirmişəm. Deməli, mənim şair olmaqdan başqa yolum yox idi. Əvvala mən çoxlu oxuyurdum. Mənim ən çox ruhuma yaxın olan Nəsimidir. Füzuli bir başqa cür yaxın idi. Nizamini oxumadım heç. Oxuya bilmədim, çatmadı mənə. Sonradan bildim ki, tərcüməsi zəif olduğu üçün mənə çatmır o. Sətri tərcüməsini oxuduqda zamanın böyük bir filosofu olduğunu gördüm. Sözümü şeirə gətirirəm ki, şeirə necə gəldim. Onları oxuduqdan sonra bir gün Cavidi oxudum, sonra müasir Azərbaycan ədəbiyyatını başladım oxumağa. Günlərin bir günü hiss elədim ki, bunların heç biri məni ovutmur artıq. Başladım özüm yazmağa və gördüm ki, alınır. Bu, məni təmin elədi. Özüm-özümü ovuda bildim. Hər şeyi gələcək göstərəck. Şairin ömrü şeirlərinin ömrü, oxucularının sayı boydadır. Ədəbiyyat təkcə o deyil, həm də odur. Bu 40 ildə nəsə edib-etmədiyimi gələcək göstərəcək. Onu şair öləndən sonra bilmək olur. Bayaq söhbətimizdə bir söz dedim, ölməmiş şairi bu qədər tərifləməzlər. Azərbaycan ədəbiyyatında zamanında böyük hesab olunan xeyli şair vardı ki, ölümündən sonra hamısı unuduldu. Demək, ədəbiyyat adına deyildir o şeirlərin heç biri. Bəlkə o tale məni də gözləyir. Amma inanmıram buna. Mən nə yazdıqlarımı bilirəm. Çünki mənim türkçülüklə, turançılıqla bağlı şeirlərimdə də bir mistika var. Bu mistika isə oxucunu həmişə özünə çəkəcək. Mənim haqqımda bir kitab çıxıb. Orada Əməkdar incəsənət xadimi, akademik Kamran Əliyevin bir yazısı var. O yazıda qeyd edir ki, “Nəsimidən üzü bəri vətən anlayışı hamıda, məsələn Füzulidə, Xətaidə, Caviddə, Məmməd Arazda, Bəxtiyar Vahabzadədə və digərlərində olub. Amma Rüstəm Behrudi bütün müstəvilərdə vətən anlayışını dəyişdi. O anlayışı söz halından ruh halına çevirdi”. Mən özümə arxayınam ki, bunu eləmişəm. Eləmişəmsə, demək, nəsə qalacaq. Bunları mən demirəm, akademik deyir.
- Rüstəm bəy, şeirimiz Türk dünyasının çatmalı olan nöqtələrinə çatırmı?
-Əgər mənə olan münasibəti götürsək - bu münasibəti mən yaxşı hiss edirəm- demək, çatıb. Əgər 300 milyonluq bir xalq “Salam dar ağacı, “Şaman duası”, “Bozqurd” şeirlərini əzbər bilirsə, deməli biz o səviyyəyə çatmışıq. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan şeiri Türk dünyasında ən yuxarı səviyyədə dayanan şeirdir. Bayaq müsahibədən əvvəl Şəhriyardan danışırdıq. Baxın, türk ruhunu “Heydərbabaya salam” şeirindəki qədər ehtiva edən nümunə varmı?! Ona görə Azərbaycan şeiri bütün türk xalqları içərisində ən yuxarıdadır. Azərbaycan şeirinin səviyyəsi dünya şeirinin səviyyəsindədir. Dünya səviyyəsində poeziyamız var. Biz sadəcə onu lazımı səviyyədə təqdim edə bilmirik. İndi əlaqələr genişdir. Yeni müəlliflərin kitabları Avropada çap olunur. Əgər gənc şair Ümid Nəccarinin şeiri zəif olsa, onu orada çap etməzdilər. Vaqif Bayatlı Odərin şeiri Artur Rembonun şeirinin nəyindən zəifdir ki?! Bəlkə də daha güclüdür. Və yaxud da Ramiz Rövşənin şeiri. Məsələn, Kamal Abdullanın əsərlərini bütün Avropada çap edirlər. O gedib demir ki, mənim kitablarımı çap elə. Demək, bizim ədəbiyyat o səviyyəyə çatıb ki, onu oxuyur və çap edirlər. Mən almana, ingilisə demirəm ki, mənim kitabımı çap elə.
-Bu gün gənclərdən gözləntiləriniz nədir? Bilirəm ki, gəncləri mütəmadi izləyirsiniz.
-Bəli, mən gəncləri izləyirəm və onlarla dostluq edirəm. Azərbaycan ədəbiyyatında böyük bir ədəbi gənclik var. Ancaq indiki zaman elədir ki, onlar məşhurlaşa bilmirlər. Onların böyük ədəbiyyatla məşğul olmağa imkanları yoxdur. Bir də tanınmaq və böyük ədəbiyyat adamına çevrilmək üçün şərtlər var. Bizdə o şərtlər pozulub. 20 il bundan öncə Azərbaycanda cəmi 3 ədəbi orqan var idi. Bunlar “Ulduz” jurnalı, “Azərbaycan” jurnalı və “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti idi. O dövrdə təbii ki, istedadlı adamlar çap olunurdu. Seçirdilər, hər adamı çap etmirdilər. O orqanlarda bir adamın bir hekayəsi, bir şeiri çap olunanda onu bütün Azərbaycan tanıyırdı. Çünki geniş abunə sistemi vardı. Bu gün çap olunurdusa, sabah ən ucqar kənddə belə bu orqanlar oxunurdu. İndi həmin imkan yoxdu. Qəzet, jurnal, saytlar çoxalıb. Mən ədəbiyyat adamı olsam da, hamısını izləyə bilmirəm. Ancaq, izlədiklərimin içində mənim də seçdiyim imzalar var. İndi Ümid Nəccari ilə siz burada olduğunuza görə demirəm.( Müsahibə zamanı gənc şair Ümid Nəccari də bizimlə idi -red.) Onsuz da həmişə sizin adınızı çəkirəm. Sizsiniz,Tural Turan var, Emil Rasimoğlu var, Fuad Cəfərli var, Elşad Ərşadoğlu var. Dünyada çap olunmaq məsələsindən ki, danışdıq, bu amilin özü də ədəbiyyatın meyarı deyil. İndi istedadlı cavanlar çoxdur. Biz ədəbiyyata gələndə heç bu qədər gənc yazar yox idi. Bəziləri də vardı ki, tez parlayıb söndülər. Amma, ədəbiyyatla məşğul olmaq tamam başqa şeydir. Ədəbiyyatla məşğul olmaq təkbaşınalığı sevən bir şeydir. Ədəbiyyat təkbaşına adamların işidir. Kim ki, onun təkbaşınalığının, yalqızlığının əzabına dözə bilirsə, sonda ən böyük ədəbiyyat adamı o olur. Bir də, ədəbiyyat əzabdan başqa bir şey deyil ki. Ədəbiyyat sevincdən süzülüb qalan kədərdir. Təkcə şeirdə yox, musiqidə, rəssamlıqda və s.-də də belədir. Dahilərin hamısı şizofrernik xəstələrdir demək olar ki. Məsələn, Van Qoq, Salvador Dali və s. Mən alman ədəbiyyatında üç dahi tanıyıram, üçü də şizofrenik xəstədir bu adamların. Alman ədəbiyyatının yaradıcılarından biri Kleyst, sonra Hölderlin, onun yaradıcılığını oxusan bütün dünyanı kəşf edərsən və Nitsşe. Bunların üçü də şizofreniyadan əziyyət çəkiblər və intihar da ediblər. İnsanın kədərini ifadə edən məhz böyük ədəbiyyatdır. Dostoyevskini niyə oxuyurlar?! Onun əsərlərində xoşbəxtlik adına heç bir şey yoxdur. İnsanın taleyində nə qədər əzab varsa onları yazıb. İnsan ən çox yaşadığı əzabı xatırlayır. Yaşadığı sevinci xatırlamaq bir an çəkir. Əzabı bir ömür xatırlayırsan və ədəbiyyat da ona oxşayır.
-Təşəkkür edirəm, söhbət üçün.
-Siz sağ olun. Uğurlar olsun.
