Xəbər verdiyimiz kimi, ədəbiyyatşünas, şair Ramil Əhmədin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı, məşhur türk yazıçısı Orxan Pamukla tanışlığının, görüşünün detalları, eləcə də ədibin evində gerçəkləşən söhbətləri yer alan “Orxan Pamukun evində” adlı kitabı işıq üzü görüb. Kitabın bəzi hissələri mətbuatda işıqlandırılsa da kitabda daha öncə yayımlanmayan yazılar, fotolar və Pamukun yaradıcılığına aydınlıq gətirən nüanslar var. Orxan Pamuk ilk dəfə bu kitabda yarımçıq gənclik romanından, gələcəkdə “Məsumiyyət Muzeyi”nin qapalı qutularında sərgilənəcək əşyalardan, romanlarında ailəsindən gələn detallardan, evdəki “zəka terrorundan” qaçıb ədəbiyyata sığınmasından bəhs edir. Kitabda həm fiziki mənada Orxan Pamukun İstanbulda yaşadığı evindən, həm də məcazi mənada onun sözlərlə qurduğu ədəbiyyat evindən söhbət açılır.

 

Ramil Əhməd kitabdan bəzi hissələri “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucularına təqdim edir. Buyurun, oxuyun, böyük türk yazıçısı ilə qiyabi tanışlığınızı daha təfərrüatlı edin.

 

 

 

 

 

 “40 NƏDİR, 400 İL DƏ ROMAN YAZARAM”

 

 

 

 

 

Ramil Əhməd: Bu yaxınlarda Orxan Pamuk külliyyatının ilk cildi “Atalar, analar və oğullar” yayımlandı. İlk iki və sonuncu romanınız kitabda yer alıb. Bu trilogiya fikri əvvəldən mövcud idi, yoxsa sonradan belə alındı?

 

Orxan Pamuk: Xeyr, bu romanlar trilogiya kimi yazılmayıb. Külliyyat təklifi “Yapı Kredi” Nəşriyyatından gəldi. Onlar “Delta” seriyasından belə bir cild hazırlamaq istəyirdilər. Bu barədə söhbət etdik. Mən daha çox mövzu-ideya uyğunluğunun tərəfdarı idim. Bu üç roman, həqiqətən də, bir ortaq nöqtədə birləşir: üç fərqli nəsli əhatə etməsi, ataların əkdiyi toxumların istədikləri şəkildə böyüməməsi və sair. Birinci nəsil radikal davranar, tənqid edər, yeni dünya qurmaq istəyər, ikinci nəsil bu dünyanı qurar, üçüncü nəsil isə artıq qurulmuş dünyanın arzu olunanın əksi olduğunu görər. Belə hekayələri sevirəm. “Cövdət bəy və oğulları”, “Səssiz ev”, “Qırmızısaçlı qadın”da bu məsələni ­ – birinci nəslin ümidlərinin üçüncü nəsildən necə göründüyünü əks etdirmişəm.

 

R.Ə: İlk və son romanınız, dediyiniz kimi, üç nəsillə hesablaşır. Bu romanlar arasında təxminən otuz beş il fərq var. “Cövdət bəy və oğulları”nı yazan...

 

O.P: Hətta qırx!

 

R.Ə: Bəli, qırx... İlk romanı “Cövdət bəy və oğulları”nı yazan Orxan Pamukla onuncu romanı “Qırmızısaçlı qadın”ı yazan Orxan Pamuk arasında nə kimi fərqlər var?

 

O.P: Gözəl sualdır. Bu barədə danışmaq istəyirəm. Qırx ildir yazıram, amma bu uzun zaman mənə sadəcə dörd il kimi gəlir. “Cövdət bəy və oğulları”ı romanı ilə “Milliyyət Roman Mükafatı”na layiq görüldüm, amma roman yayımlanmadı. (Bu roman 1979-cu ildə “Milliyət Roman Mükafatı” alsa da 1982-ci ildə nəşr olunub. 1983-cü ildə Orxan Kamal Roman Mükafatını aldıqdan sonra ədəbiyyat dünyasında diqqət çəkib –red.).  Mən də yeni roman yazmağa başladım...

 

R.Ə: “Səssiz ev” romanı...

 

O.P: Xeyr. Siyasi romana başladım, elə bu vaxt hərbi çevriliş oldu.(12 sentyabr 1980-ci il çevrilişi nəzərdə tutulur. Bioqrafiyasına baxanda Pamukun ikinci romanı “Səssiz ev”dir, ancaq ədib bu müsahibədə ilk dəfə yayımlamadığı romandan bəhs edir –red.). Təbii ki, o da hərbi çevrilişdən dolayı çap oluna bilməzdi. Yarımçıq qoydum, atdım bir küncə. Sonra “Səssiz ev”i yazmağa başladım. Yarımçıq qalan o roman “Səssiz ev”ə təsir etdi. Forma olaraq bu iki roman bir-birinə bənzəyir. Bu yaxınlarda həmin yarımçıq romanı arxivimdən tapdım və “Bunu bitirmək istəyirəm!” – dedim. Niyə deyirəm bunu? Çünki o an keçən qırx ili hiss etdim. Yücəl bəy gözləri təəccübdən böyümüş halda mətnin əvvəlinə qırx il bundan əvvəl yazıldığını qeyd elədi. Mənim üçün isə ciddi dəyişiklik yox idi, elə bil keçən həftə yazmışam. Oxuyanda o cümlələri sanki qırx il əvvəl yox, dünən yazmışam kimi gəldi, hər an üzərində işləyib bitirə bilərəm yəni. Başqası mənə iyirmi beş yaşımda “Qırx ildir, roman yazıram” desəydi, daş dövründən qalma adam kimi baxardım. Qəribə duyğudur... Qırx ildir, eyni işlə məşğulam. Qırx nədir ki, dörd yüz il də roman yazaram kimi gəlir mənə, amma bir tərəfdən də ömrün sonuna yaxınlaşırıq. Səhhətimin həmişə belə qalmayacağını, o biri tərəfə keçmək vaxtının yaxınlaşdığını hiss edirəm. Halbuki iki-üç ildə bir roman yazaraq yaşaya bilərəm kimi gəlir mənə. Kədərli olan budur....

 

(Səs tonundakı dəyişikliyi hiss edirəm. Sual vermirəm. Qaldığı yerdən davam etməsini gözləyirəm.)

 

Lütfən, sualınızı bir də təkrarlayın.

 

R.Ə: İlk romanını yazan Orxan Pamukla onuncu romanını yazan Orxan Pamuk arasında hansı fərqlər var?

 

O.P: Başladığım kimiyəm, yaşlandıqca həvəsim azalmayıb: günün eyni vaxtında yuxum gəlir, eyni ümidsizliyə düçar oluram, eyni cür sevinirəm. Bir sözlə, eyni insanam. Sadəcə yazıçı kimi daha təcrübəliyəm, “bunun üzərində işləmə, indi alınmaz, başqa fəsilə keç” deyirəm özümə. Durğunluq və uğursuzluğun yaxınlaşdığını daha tez sezə bilirəm,  məni xoşbəxt edəcək səhnənin üzərində dayanmağım lazım gəldiyini də. Bir yandan mükafatlar, kitablarımın altmış dilə tərcüməsi, uğurlar mənə daha çox motivasiya verir. Uğur məni daha istəkli edir. Düşüncə cəhətdənsə bu uğurlar məni özünəqapalı, təvazökar şəxsə çevirir. Bir yandan insanlar da başqalarının uğuruna sevinmir. Əsas fərqlərdən biri romançı olaraq özümə inamımın artmasıdır. Bu qırx ildə ədib kimi özgüvənim çoxalıb. Gəncliyimdə də, indi də romanı yazmağın ən gözəl tərəfi yazmazdan əvvəl onu səhnə-səhnə beynimdə təsvir etmək idi. Hələ də bu metoddan istifadə edirəm. Uzun sözün qısası, iki Orxan arasında çox böyük fərq yoxdur. Yenə zaman-zaman ümidsizliyə qapılıram, “bu hissəni yaxşı yaza bilmədim” deyirəm, “bu gün gözəl iki səhifə yazacağam” deyib günün sonunda bir cümlə belə yaza bilməyib depresiyaya düşdüyüm günlər qırx il əvvəlki kimi hələ də olur.

 

 

 

“ƏDƏBİYYAT ŞAHMAT OYUNU DEYİL”

 

 

 

Ramil Əhməd: Orxan bəy, romanlarınızın adı rənglərlə həmahəngdir: “Bəyaz qala”, “Qara kitab”, “Başqa rənglər”, “Qırmızısaçlı qadın”, hətta “Qar” da ağ rəngi xatırladır. Bu ad seçimləri məqsədli şəkildəmi edilib? Bunun rəssamlığa olan marağınızla əlaqəsi varmı?

 

Orxan Pamuk: Rəngləri çox vaxt İslam simvolikası ilə əlaqələndirirlər, lakin bu, doğru dəyərləndirmə deyil. Mənim “rənglərim” İslam simvolikası ilə əlaqəli deyil. Sadəcə səthi ifadə etmək üçündür. Yəni “Mənim adım Qırmızı”dakı “qırmızı” kommunizmin, ya da  “Qırmızısaçlı qadın”dakı “qırmızı” qəzəbin rəmzi deyil, sadəcə həqiqi rəngdir. Bununla əsərlərimdə simvolların, alleqoriyaların, ikinci mənaların, başqa mətnlərə göndərmələrin, qeyri-müəyyənliklərin, məna zənginliyinin olmadığını demirəm. Romanlarımdakı hər şey realizmlə də ölçülə bilməz. Burada vurğulamaq istədiyim ucuz simvolizm fəndlərindən istifadə etməməyimdir, etmərəm də. Adətən, ədəbiyyatı sevməyən, ona biganə münasibət göstərənlər özlərini altı yüz səhifəlik romanı oxuyanlardan daha ağıllı sayıb ada baxaraq nəsə “demək” istəyir. Belə şey mümkün deyil. Ədəbiyyatı anlamaq, ədibin ifadə etdiyi fikri qavramaq üçün mətnin içinə daxil olmalısan. Hər nə qədər mətndə alleqoriyanı, simvolikanı, alt mənaları, müxtəlif oyunları sevsək də, ədəbiyyat mətnin içinə sirlər yerləşdirib, oxuyucudan da o sirləri faş etməsini gözlədiyimiz şahmat oyunu deyil. Ədəbiyyatın belə fəndləri gözəldir, lakin mətndə ancaq bunlara fokuslananları anlaya bilmirəm. Onun yalnız şahmatvari tərəflərini görənlərə etirazım var.

 

R.Ə: Şahmatdan söz açılmışkən, iki həftə öncə Memar Sinan Universitetində keçirilən şahmat turnirində universitet çempionu oldum.

 

O.P: Təbrik edirəm. Bilirsiniz... Yaxşı sualınızı tamamlayın, şahmata olan marağımdan danışacağam.

 

R.Ə: Bir sıra romanlarınızda şahmata göndərmələr, bu oyunla bağlı bənzətmələriniz var. Hətta “Qara kitab”da Şah İsmayıl və Yavuz Səlimin şahmat oynaması ilə bağlı kiçik hekayə də yer alıb. Deyəsən, bu, şahmata olan marağınızdan qaynaqlanır. Bu barədə fikirlərinizi öyrənmək istərdim.

 

O.P: Cəbri sevən, mühəndis ailəsində böyümüşəm. Səkkiz yaşım olanda qardaşım mənə şahmat oynamağı öyrətdi. Şahmatla ilk tanışlığım belə başlayıb. Düzdür, o, mütəmadi olaraq şahmat fəndlərinə dair kitabları oxuyub məni məğlub edirdi. Bununla belə, mənə öyrətdikləri üçün atamdan çox ona minnətdaram. Bizim ailədə zehni oyunlara, riyazi məsəllərə rəğbət vardı. Atam Türkiyənin Briç Milli Komandasında oynayıb. Əmioğlum Murad Pamuk şahmata çox bağlıdır. Kitabxanasının çoxu şahmat kitablarıdır. Bir zamanlar Türkiyə Gənc Şahmatçılar Klubunda oynayırdı, sonradan milli komandaya keçdi və Avropadakı turnirlərdə Türkiyəni təmsil edirdi. Mən ondan bir çox şahmat hekayələri eşitmişəm. Yəni bizim ailədə cəbrə, mühəndisliyə böyük maraq var. Bəlli ki, bunun arxasında toplumda zəkayla önə çıxmaq istəyi vardı. Bilirsiniz ki, babam mühəndis idi. Əmim də bizə tez-tez riyazi suallar verərdi. Atamın cəbrlə bağlı maraqlı əhvalatı var: orta məktəbdə ikən özündən üç sinif yuxarıda oxuyan şagirdlərin cəbr məsələlərini həll edirdi. Qardaşım Amerikada keçirilən cəbr imtahanında sualların hamısına düzgün cavab verib birinci olmuşdu. Belə demək mümkünsə, zəka oyunlarına yatqınlıq genetikamda var. Bütün bunlar özündən müştəbehlik kimi səslənməsin. Əslində, bir az da bunlardan, evdəki “zəka terroru”ndan qaçıb sənətə gəldim. Baxın, ətrafım sənət kitablarıyla doludur. Özümü sənət adamı olacaq şəkildə yetişdirdim. Cəbri sevən ailədən gəlməyim yaradıcılığıma təsirsiz ötüşmədi. Məsələn, “Səssiz ev”də  ikirəqəmli ədədləri bir-birinə vurub tez cavab tapan obraz  var.

 

R.Ə: Mətin!

 

O.P:Bu, ailəmdən gələn detal idi. 

 

 

 

 

 

“ZAMAN DEYİLƏN DALĞA HƏR ŞEYİ YUYUB APARAR“

 

 

 

R.Ə: Sosial və texnoloji yeniliklər şəxsiyyətimizə təsirsiz ötüşmür və siz bu dəyişikliyə obrazın gözündən baxırsınız. Xüsusən “Beynimdə qəribəlik” və “Qırmızısaçlı qadın” romanlarınızda bu əsaslı dəyişikliyi görürük. İstanbulun sürətlə dəyişilməsi istanbullu olaraq sizə və romanınıza necə təsir göstərir?

 

O.P: Bu, çox geniş məsələdir. “Beynimdə qəribəlik” romanımı yazanda İstanbuldakı göydələnlərin vəziyyətini anlamaq üçün araşdırma edirdim. Yazırdılar ki, önümüzdəki bir neçə ildə bu göydələnlərin sayı iki dəfə artacaq. İndi gördüyünüz bu binalar – əliylə eyvandan görünən bəzi tikililərə işarə edir – beş il əvvəl yoxuydu. Yaşadığım şəhər inanılmaz şəkildə dəyişir. Doğulduğum zaman şəhərin əhalisi iki milyon yarım idi (Orxan Pamuk 1952-ci ildə İstanbulda doğulub –red.), indi isə təxminən on yeddi milyondur. Mən bütün bu dəyişikliyin içindəydim, hər şeyi öz gözlərimlə görmüşəm. Bəşəriyyət tarixində belə dəyişikliyi görən çox az yazıçı var. İlk romanlarımda zəngin burjua təbəqəsindən, böyüdüyüm Nişantaşı səmtindən bəhrələndim, sonra şəhər dəyişdikcə mən də İstanbulun fərqli səmtlərindən, məhəllələrindən, yoxsul təbəqəsindən söz açmaq istədim. Dünyada adım haqlı olaraq “İstanbul yazarı” kimi çıxdıqdan sonra sanki İstanbulun hər qarışını, hər insanını təsvir etmək, sadəcə aid olduğum mühiti yox, İstanbulu bütünüylə yazmaq istədim. Bir romanım istisna bütün romanlarımda İstanbul mərkəzdə dayanır. Bütün həyatım bu şəhərdə keçdi. İstanbulda gördüklərimi hekayələşdirirəm. Mənim dünyam İstanbulun dünyasıdır. Amma bunun içində türk tarixi də var, Osmanlı tarixi də. Məsələ tarix də deyil, insanların hekayəsidir. İnsanların azadlığı, qısqanclığı, xoşbəxtliyi, gözləntiləri, əsəbi, sıxıntıları, xəyalları... bütün bunlar məni maraqlandırır.    

 

Şəhərin bu qədər sürətlə dəyişməsinə nə deyə bilərəm ki? Həqiqət payı olsa da, “mənim o əski və gözəl İstanbulumu öldürdülər” demirəm, nostalgiyaya qapılan adam deyiləm. “Hər şey əladır” da deyə bilmirəm, hər tərəf beton binalarla doludur, bunda əla nəsə görmürəm.

 

Bilirsiniz, birtərəfli baxış onsuz da mövcud deyil. Həyat belədir, hansısa nəsil səhnəyə çıxar, nələrsə edər, sonra onların binalarını, şeirlərini, musiqilərini zaman deyilən dalğa yuyub aparar. Ondan sonrakı nəsil, heç səni tanımadan da daha yaxşı işlər görər, önəmsəməz heç səni. Bax, həyatın belə olduğunu görməyə başlamışam. Bunu qəbul etmək, əslində, qocalmağı, ölümü qəbul etmək kimidir...

 

(Son cümləsini nəzərdə tutaraq əlavə edir: “Bəlkə də, bunu bu şəkildə deməməliydim. Davam edək.”)

 

R.Ə: Hər insanda keçmişə sahib çıxmaq, onu xatirədə canlandırmaq meyli var. Məsələn, siz romanlarınızda bunu rəsmlərin, əşyaların, kəlmələrin timsalında əks etdirirsiniz. Bəs musiqilər sizə keçmiş barədə nəsə deyirmi?

 

O.P: Bəzən dostlarıma da deyirəm ki, mən “musical idiot”am. Dinləməkdən zövq alıram, amma musiqini yaratmaq, anlamaq, dəyişmək istedadım yoxdur. Düşünürəm ki, nəyinsə daxili qatına enmək üçün öncə onunla çox məşğul olmaq lazımdır. Xüsusən musiqini anlamaq üçün mütləq hansısa alətdə ifa etməyi bacarmalısan. Nitsşe deyir ki, ey tənqidçilər, tənqid etməyi bir kənara buraxıb bir dəfə də yaratmağı sınayın. Musiqini tam mənada dərk etmək üçün bu barədə çox düşünmək, ifa etmək və musiqi alətini bədəninin bir üzvünə çevirmək lazımdır. Mən musiqiyə sadəcə qulaq misafiri oldum və dərin qulaq misafiri ola bilmədim.

 

 

 

   “DEYİRLƏR, BAKI ÇOX DƏYİŞİB”

 

 

 

R.Ə: 2004-cü ildə Bakıya gəlmişdiniz. Şəhər yaddaşınızda necə izlər qoydu? Bakını necə xatırlayırsınız?

 

O.P: Bakı yaddaşımda mehriban insanları ilə qalıb. Aradan on dörd il keçib. İndi də gəlib-gedənlərdən şəhər barədə soruşuram. Deyirlər, Bakı çox dəyişib, əvvəl daha yoxsul idi, indi isə vəziyyət düzəlib.

 

Mənim üçün ən maraqlı hadisə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qurultayında iştirak etməyim oldu. Zala daxil oldum ki, yüzlərlə adam var və hamısı şair, yazıçı idi. Maraqlıdır ki, 2004-cü ildə yazıçılarınız məni “Nobel alacaq ilk türk” deyə təqdim edib alqışladılar. Hələ o zamanlar Nobel alacağıma dair söyləntilər yoxuydu. Mən ancaq iki il sonra o alqışların haqqını verdim (gülüşmə).

 

Xatırlayıram ki, yazıçılarınız kitabların az satılmasından narazılığını bildirirdilər. Sovet dövründə kitab sənayesinin  daha yaxşı inkişaf etdiyindən danışırdılar. Bilmirəm, işlər indi dəyişib, ya yox. Görünür, dəyişib. Çünki tez-tez kitablarımın Bakıda çap olunma xəbəri gəlir.