“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün yeni nəsil ədəbi tənqidi çərçivəsində Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosentNərgiz İsmayılovanın “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu...”  və postmodernizm” məqaləsi təqdim edilir. Məqalə italyalı yazar İtalio Kalvinonun yaradıcılığına həsr edilib.

Postmodern ədəbiyyat sahəsində qələmini ustalıqla işlədən italyan ədəbiyyatının görkəmli simalarından olan İtalio Kalvino yaradıcılığı Avropa postmodernizminin dərk və tədqiqi istiqamətində əhəmiyyətli meyarlar və istiqamətlərlə zəngindir. Postmodernizm sahəsində özünəməxsus şəkildə fərqli nəzəriyyə və struktur bazalı nəsr nümunələri ortaya qoyan Kalvino yaradıcılığı postmodernizmlə yanaşı, psixioloji, semioloji və ədəbi yeniliklər ilə zəngindir. Həyatı postmodern oyun estetikasına çevirən Kalvino yaradıcılığndaposmodernist xüsusiyyətlər həddən ziyadə çoxdur. Fərqli bir fantastikada yazılmışəsər postmodern romanın bütün ünsürlərini içində saxlayır.

Yazıçı ilə oxucunun dialoqu təsirini bağışlayan romanda oxucu mərkəzçilik prinsipi əsas tutulub. Əsərin başlanğıcından sonunadək oxucu romana daxil edilir. Postmodern romanın ən qəribə və ekstraavanqardünsürlərinin və sistematikasının təqdim olunduğu “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” əsəri üstqurğu dinamikası ilə diqqət çəkir. Əsərdə üstqurğu (metafiction), mətnlərarasılıq (intertekstuallıq), oxucu mərkəzçilik, izah və nəqletmə çoxluğu, hardasa izdihamı, pastiş kimi postmodernizmin əsas elementləri özünəməxsus çalarla işlənib.

Kalvino XX əsrin ən qəribə yazarlarındandır. Yazdığı nəsr nümunələri və ədəbiyyata dair yazıları ilə də mühitində diqqətləri üzərində toplamağı bacaran yazar modern dövrdə də ən maraqlı əsərlər müəllifi kimi diqqət çəkir.

O, “İkiyə bölünən Vikont”, “Döyüşə giriş”, “Ağaca qonan baron”, “Var olmayan cəngavər”, “Sandıq müşahidi”, “Marcovaldo, ya da şəhərdə mövsümlər”, “Əmlak vurğunu”, “Kozmokomik əhvalatlar”, “Çirkli hava buludu”, “Argentina qarışqası”,“Sıfır zaman”, “Kəsişən yazğılar qalası”, “Görünməz şəhərlər”, “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu”, “Parisdə münzəvi”, “Yaquar günəş altında”, “Amerika dərs qeydləri” kimi əsərlərlə ədəbiyyat tarixinə öz möhürünü vurmağı bacarıb.

Tezisini Cozef Conraddan yazan Kalvino, təhsilini tamamladıqdan sonra Einaudi nəşriyyatında işə başlayır. Kalvinonun bütün əsərləri, illər sonra redaktor olaraq çalışdığı  Einaudi nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunur. Yayımlanan ilk əsərlərindən etibarən, xüsusilə də II Dünya müharibəsindənsonra İtaliyanın əhəmiyyətli yazarları arasında adı çəkilməyə başlamışdır. 1947–ci ildə çap olunan, Riccione mükafatlı“Hörümçəklərin yuva qurduğu cığır” əsəri ilə öz yazıçılıq karyerasına başlayır.

         “İkiyə bölünən Vikont”, “Ağaca qonan baron” və “Var olmayan cəngavər” adlarını daşıyan trilogiyasıKalvinoya böyük şöhrət gətirir.Kalvino“İkiyə bölünən Vikont” povestini 1951-ci ildə yazıb. Povest avstriyalılarla osmanlılar arasında müharibəyə qatılan terralbalı vikont Medardonun Osmanlı mərmisiylə ikiyə bölünməsinin nəqliylə başlayır. Vikont ölkəsinə yarıminsan olaraq qayıdır. Bu maraqlı əhvalat sonradan oyun kimi böyüyən gözəl nağıla dönür. Nağıl boyunca yarımvikontun ətrafında onun özündən pis parçalanmış olan insanlar hərəkət edirlər”.

Sonralar yazıçı (1950-ci illərdə) fantaziya və alleqoriyaya yönəlir. 1960-cı ildə nəşr olunan “I Nostri Antenati” (Atalarımız) adlı kitabında yer alan  fantastik əhvalatlarıyla beynəlxalq bir şöhrətə qovuşur. “Jorge Luis Borges, Ferdinand da Saussure və Vladimir Propp kimi imzalardan təsirlənən Kalvino, “Kosmokomik əhvalatlar” və “Sıfır zamanı” kimi magik realizmin nümunələrini özündə əks etdirən əsərlərini qələmə alır. 1964-cü ildə Parisə köçən Kalvino, burada Raymond Queneau və François Lelionanaisin liderliyindəki Oulipo, Potensial Ədəbiyyat Atelyesinə qatılır. 1980-ci ildə İtaliyaya geri dönən Kalvino, 19 Sentyabr 1985-ci ildə beyin qanaması nəticəsində həyatını itirir”.

Azərbaycanda Kalvinoyaradıcılığı əsasən gənclər arasında populyardır. Qismətin, Ülvü Babasoyun məqalələrində Kalvino yaradıcılığına toxunulub. Ülvü Babasoy yazır: “Kalvino ədəbiyyatın birinci dərəcəli əsası olan zövq vermək və almaq həqiqətini postmodern oyun estetikasına çevirir. Bir kitabın, bədii əsərin konkret nəsnələri mücərrəd dünyalara çevirə biləcək iqtidarda olduğunu mənalandırır. Kitabın mücərrəd dünyasında dominant rolu oxucu oynayır. Çünki bütün hiss və duyğuları yaşayan, konkreti mücərrədə çevirən oxucudur”.

Azərbaycan ədəbiyyatında Kalvino irsi ilə tanışlıq məqamları son dərəcə mücərrədlik daşıyır. Çünki bu barədə tədqiqatlar çox zəifdir. Ancaq Kalvino irsinin öyrənilməsi və yazıçının əsərləri ilə tanışlıq məsələsi arzular şəklində ortaya çıxır. Kalvinonun “İkiyə bölünən Vikont” və bir neçə yazısı xaricində dilimizdə əsərləri yoxdur. Postmodern romanlar işığında Azərbaycan postmodern romanına diqqət çəkən Salidə Şərifova hipertekstin xüsusiyyətindən bəhs edərkən Kalvino yaradıcılığından danışır.

Göründüyü kimi, oxucunu əsərlə bütünləşməyə sövq edən və postmodern priyomlarla bu vəhdəti çox gözəl yarada bilən Kalvino bəzən nümunəvi oxucuya belə üstqurğu, yaxud eləcə qurğu bir əsər oxuduğunu unutdurur.Bəzənsə əksinə, oxucunun fikirlərini əvvəlcədən təyin etməyə cəhd edib oxucu ilə zarafatlaşır:

“Bir oxucu olaraq indi bütün diqqətin bu qadına çevrildi, onsuzda  bir neçə səhifədən bəridir  ətrafında  dövrə vurursan,  mən, xeyir,  yazar, bu dişi varlığın ətrafında dolaşır və sən bir neçə səhifədən bəri bu dişi ruhun  bütün dişi ruhların  yazılı kağızlar üstündə şəkilləndiyi kimi bir forma qazanmasını istəyirsən, sənin bir oxucu olaraq gözlərin yazarı qadına tərəf itələyir və mən zehnimdən keçən o qədər şeyə baxmayaraq,  qadınla danışmağa üz tuturam, ən qısa zamanda uzaqlaşmalı olduğum bir dialoqa girirəm”.

Həyat və yaradıcılığına dair qeydlərdən aydın olur ki, 1959-cu ildə semiologiya ilə maraqlanan Kalvino “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” əsərinə bu maraqdan qazandığı bütün təcrübələri səpələyir.Onun yaradıcılığında semiologiya məsələləri daim yüksələn xətt üzrə inkişaf edib.“Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” romanı postmodernizmi ən gözəl və şuurlu şəkildə əks etdirməyi bacarır. Romanda qurulan oyun nümunəvi oxucunu son dərəcə əyləndirir, ampirik oxucu isə 10 fərqli mətn, hekayə konseptini özündə lağlağılıq və laqeydliklə əks etdirən əsərə qəzəblənir. 1979-cu ildə ilk dəfə Einaudi yayın evi tərəfindən nəşr olunan romanın girişində qeyd etdiyi “Təqdimat” başlıqlı yazıdan aydın olur ki, əsər bir çox ampirik oxucuların qızğın tənqidi ilə üzləşib. Hətta Kalvinonu şüursuz adlandıranlar da olub. “Təqdimat”da yer alan fikirlərdən aydın olur ki, Eko kimi Klvino da oxucunun onun yaratdığı bədii əsərə münasibətini ciddiyə alır və özünü çox güclü şəkildə müdafiə edir. Yazar qeyd edir ki, mənə nə deyirsən, de, amma şüursuz demə. Postmodernizmin real həyatın gerçəklərini nümayiş prizması Kalvinonun verdiyi cavablar və ustalıqla sadaladığı özünümüdafiə texnikasına da sirayət edir.

Kalvinonun və ümumiyyətlə, postmodern ədəbiyyatın uğurlarından sayılabiləcək romanbelə başlayır: “İtalo Kalvinonun “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” adlı yeni romanını oxumaq üzrəsən”.

Görüldüyü kimi, burada Kalvino həqiqi oxucuya səslənir. Sənə, mənə, ona, hamıya!..

“Postmodernistlər yazarı tərk edəndə bir boşluq meydana gəlmiş və onu da mətn ilə oxucu doldurmuşdur”.

Bu sətirləri oxuyan hər bir oxucu romana daha maraqla davam edir. “Rahat ol, özünə gəl və zehnindəki bütün düşüncələri qov getsin”. Bir meditasiya texnikası kimi səslənən sətirlər oxucunun ovqatını dəyişir və onu romanın mərkəzinə dartır. Həmin ərəfədə oxucunun kitab oxumaq üçün üzləşə biləcəyi bütün ehtimalların sadalanıb izah və nəqletmə çoxluğu, hətta nəqletmə izdihamı, yaradılan giriş insanın zehnini bulandırır. Kitab 22 hissədən ibarətdir. Birinci, üçüncü, beşinci, yeddinci, doqquzuncu, onuncu və on birinci hissələri oxucudan bəhs edir. Oxucuya, “sən” deyə xitab edir, bu "sən" romanın sonunadək baş xarakter kimi varlığını davam etdirər. Kitabın baş rollarını Kişi Oxucu və Qadın Oxucu paylaşır. Qadın xarakterin adı Ludmilladır, Kişi Oxucunun bir adı yoxdur. "Min bir Gecə" nağıllarındakı kimi əhvalat içində yeni bir əhvalata keçilir və beləliklə, bir-biri ilə qəribə tərzdə əlaqəli 10 ayrı əhvalat nağıl olunur.

Kalvinonun “Yeddi gözəl” essesini Qismətin tərcüməsində oxduqda aydın olur ki, Kalvino, həqiqətən də, Şərqə bələddir. O, Nizami Gəncəvini tanıyır, “Minbir gecə” nağıllarını oxuyub. Kalvino yazır: “Bu yeddi hekayə “Min bir gecə”nağıllarındakı kimi fövqəladə şeylərlə dolu nağıllardır, amma hər birinin etik məqsədi var; (məqsədlər simvollar pərdəsinin arxasından həmişə aydın şəkildə görünməsə də). Beləliklə, şah-ərin həftəlik ziyarətləri, kainatın özəlliklərinin insandakı proyeksiyası olaraq əxlaqi fəzilətlərin də kəşfidir. (Bir şah-ərin birdən çox qadınla cinsi və ruhi poliqamiyası; ənənədə cinsiyyətlərin rolu tərsinə çevrilməz və bu məqamla əlaqədar heç bir sürprizdən söhbət gedə bilməz). Yeddi hekayə də Qərbdəki modellərdən fərqli olaraq, çoxaldılmış şəkliylə ortaya çıxan eşq macəralarıdır”.

         “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” başlığından sonra isə ard-arda oxucu postmodernizmin elementləri ilə gülləboran edilir.

Kalvino fabula, əhvalat, mövzu, roman və nəql etmək bacarığı kimi ədəbi strukturları yaradıcı bir şəkildə istifadə edir. Ümumiyyətlə, əsərdə üstqurğu (metafiction), mətnlərarasılıq (intertekstuallıq), oxucu mərkəzçilik, izah və nəqletmə çoxluğu, hardasa izdihamı, pastiş kimi postmodernizmin əsas elementləri özünəməxsus çalarla işlənib.

“Postmodernist yazar romanını özünün qurduğunu və gerçək bir dünyanı əks etdirmədiyini açıqca göstərər. Bəzən roman mövzusu roman qaydasını araşdırmağa belə çevriləcək, mətn parçalarını (qəzet məqaləsi, ensiklopediya maddəsi, şeir, reklam yazısı kimi) sərgiləməkdən çəkinməyəcək.  Həqiqiliyi rədd edən bu yenilikçi ədəbiyyatçı kompleks, mənasız müasir həyat qarşısında rəftarını artistik qətiyyətlə və bir bütün meydana gətirməkdə tapmaz. Müxtəlif ünsürlərdən bir araya gətirdiyi müxtəlif obrazları romanına toxuyaraq romanına bir karnaval görünüşü verməkdə də bir problem görməz” (Berna Moran).

“Sən bütün bu incəliklərə qarşı həssas bir oxucusan, yazıçının niyyətini havada tutursan, gözündən heç nə qaçmır. Amma bəlli bir xəyal qırıqlığı da yaşayırsan, indi sən tam mövzuyla maraqlanmaq istəyəndə yazıçı özünü çağdaş ədəbiyyat hünərlərindən birini sərgiləmək məcburiyyətində hiss edir və bir bölümü olduğu kimi təkrarlayır” (Kalvino İtalo).

Görüldüyü kimi, Kalvino romanın bu hissəsində, əslində, postmodern bir roman yazdığına dair bir işarə edir. Və şüurlu olaraq postmodernizmin elementlərindən növbətisinə oxucunu hazırlaşdırır. Necə ki Eko öz qeydlərində bu məsələyə toxunur.

Postmodernist əsərdə əsərə, sadəcə, yazıçının ədəbi gücünü və əsərin bədiiliyini dərk prizmasından baxmaq doğru deyil. Yazılan hər bir əsər dövrü, sosial vəziyyəti, psixoloji gərginliyi, yaxud rahatlığı, zamanın tələbini, yazarın baxışbucağını və intelektual səviyyəsini özündə əks etdirir. Kalvino əsərdə öz fikirlərini şərh etsə də, oxucunun baxış nöqteyi-nəzərindən priyomlarla yadda qalır.Kalvino tez-tez əsərinə oxucunun prizmasından diqqət edir. Onun hiss-həyəcanını, düşüncəsini qavramağa cəhd edir  və bunu qavradığını nümayiş etdirir.

         Eco “Açıq Mətn”də (“Açıq əsər”) “obyektiv məlumat olan əsər ilə onu qəbul edən mübtəda arasında bir qarşılıqlı təsiri tələb edən estetik həzzdə qeyri-müəyyən ünsürün əhəmiyyəti, şübhəsiz köhnələrin də gözündən qaçmamışdı” deyir və bu qeyri-müəyyənliyin Platonun “Sofist” adlı əsərində belə qavranmış olduğunu ifadə edir (Enrique Vila Matas).

Qeyri-müəyyən ünsürə diqqət postmodern əsərlərdə özünü nümayiş etdirir və nümunəvi oxucuya həzz verir.

Bilirik ki, XX əsr boyu André Gide, Samuel Beckett, Arno Schmidt, Giorgio Manganelli, Donald Barthelme, Philippe Sollers, Julían Ríos, John Fowles, John Barth, Oswald Wiener, Walter Abish, Thomas Pynchon, Giuseppe Pontiggia, Claude Simon ve Julio Cortázar kimi müəlliflər tərəfindən sistematik olaraq araşdırılan Metafiction (üst qurğu) Kalvino yaradıcılığının da əsas postmodern dayaqlarındandır. Onun yaratdığı üstqurğu dinamikdir və Kalvino yaradıcılığında hakim rol oynayır. Kalvinoya görə, üstqurğu olaraq qurğu yazmaq, əvvəldən var olan ədəbi, ya da danışıqdakı qəlibləri yeni bir mənaya çatmaq və yeni bir mesaj çatdırmaq məqsədiylə yenidən istifadə etmək mənasını verməkdədir.

“Üstqurğu postmodern ədəbiyyatın ana xüsusiyyətlərindən biridir. Öz içində başqa bir romanı, əhvalatı, ya da mətnin içində başqa bir mətni oxuyan, yazan bir xarakteri izah edən; izahat davam edərkən yazarın araya girib fikirlərini ifadə etdiyi, oxucuyla zarafatlaşdığı və ona uydurma bir oyunun içində olduqlarını davamlı xatırlatdığı; yazarın mətnin şəxs heyətinin içində olduğu; mətnin yazılış müddətinin izah edildiyi mətnlər üsqurğudur. Bundan başqa, yazarın mətnin içində fərqli mətnlərə, yazarlara göndərmələr etməsi yəni mətnlərarasılıq üsulundan faydalanması da üstqurğunun göstəricilərindəndir”. (Yıldız Ecevit).

“Cildləmə zamanı  adı keçən əsərin səhifələri arasına bir başqa yeni kitabımız polşalı yazar  Tazio Bazakbalın “Malbork kasabasının dışında” kitabının səhifələri qarışıb” (Kalvino İtalo).

Kalvino da romanında da Ekonun “Açıq mətn” dediyi üsullardan istifadə edir. Oxucunu romanın yazılış müddətinə qatır və beyinlərdəki həqiqət və fantastika (qurğu) reallığını dekonstruksiya edir.

"Bir qış gecəsi əgər bir yolçu" 10 fərqli roman girişi üzərindən hazırlanmış bir kitabdır.

Semantik şüurluluq müəllifi olan Kalvino, semiosis mənasında, yəni göndərmə edilən obyektlər olan göstəricilər ilə sabit bir dildə hərəkət içindəki interpretanslarının qarşılıqlı təsiri yolu ilə məna yardır.Kalvinoya görə, ədəbiyyat, daha çox, ünsiyyət prosesidir. Kalvinonun yazısında göstərici, bir referent və qarşılıqlı ictimai münasibətlərdəki güc həlledici kimi başa düşüləcək şəkildə, bir ana xarakterdir. Bir mənada, o, Borges hisslərini tətbiq (işə salır) edir”.

Mətnlərarasılıq, postmodern ədəbiyyatın əsas yaradıcılarından biridir. Özünəməxsusluğu rədd edən postmodern ədəbiyyat, başqa mənbələrlə təmas halında olmaq əsasına söykənir.Kalvino da bu əsərində müxtəlif mövzu, fikir, müəlliflərə  işarə edərək bu məsələni praktikaya çevirir.

“Bir-birimizə dolandıqda, bu döyüş əsnasında bir çevrilmə  olacağı,  ayağa qalxdığımızda onun mən, mənim o halına gələcəyimiz şəklində bir hissə qapıldım; bu, bəlkə də, sadəcə, bu anda düşündüyüm bir şeydi, ya da sadəcə sən sevgili oxucu belə düşünürsən” (Kalvino İtalo).

Bir cümləyə sığan bir çox postmodern element…

Bu sətirləri oxuyarkən bir anda adama elə gəlir ki, Kafkanın “Metamorfoz”a (“Çevrilmə”) əsərini oxuyursan.

Bundan başqa, cümlədən göründüyü kimi, oxucumərkəzçilik, qurğu içində qurğu, oxucunu mətnə ortaq etmək, oxucunu düşünməyə məcbur etmək, başqa mətnlərə mətnə əsas, yaxud dayaq etmək, mətnlərarasılıq kimi faktorlar önplandadır.

Oulipo axınının önəmli nümunəsi kimi qiymətləndirilən “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” bu aspektdən də çox əhəmiyyətlidir.

Fransız ədəbiyyatının əhəmiyyətli ədəbi axınlarından olan Ouliponun yazı atelyeləriylə birlikdə 60-cı illərdə François Le Lionnais və Raymond Queneau tərəfindən adlandırıldığı bilinir. "İç-içə keçmiş hekayələr, ilk baxışda tamamilə mənasız görünən  qəribə şəkildə qurulmuş cümlələr, terminoloji ifadələr, qarışıq cümlə nizamları və bilməcəvari təsvirləri ilə Oulipo mətnləri oxucularını olduqca ayıq və aktiv saxlayaraq, oxucusunu mətni əlindən atmağa aparacaq məcburedici bir quruluşa sahibdir. “Oulipo, Ouvroir de Littérature Potentiellein  (Potensial Ədəbiyyat Atelyesi) sözlərinin ilk iki hərfini istifadə edərək adını meydana gətirir. Fransız ədəbiyyatında ənənəçiliyə və sıravi yazmağa qarşı çıxmaq olaraq ortaya çıxan Ouliponun məqsədi məntiq, riyaziyyat və ədəbiyyat üçbucağında yazarların qabiliyyətlərini məhdud imkanlar, söz oyunları, həll edilməsi çətin bilməcələrlə inkişaf etdirməkdir” (Enrique Vila Matas).

Nəticə olaraq qeyd edək ki, sensasial yeniliklər ustası kimi tanınan Kalvino yaradıcılığı və onun ən əsas əsərlərindən olan “Bir qış gecəsi əgər bir yolçu” postmodernizmi bütün elementləri, sərhədləri, sərhədsizliyi, özünəməxsusluğu və ziddiyyətləri özündə əks etdirən ən zəngin əsərlərdən biri kimi son dərəcə əhəmiyyətlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.04.2024)