AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub.
Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.
Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq.
V
"Divan" Xalid Səidin tərcüməsində
Dilçilik İnstitutunda "Divan"ı bəzilərinin nə vaxtsa gördüyünü iddia etməsi inandırıcı deyildir. Heç ola bilməzdi ki, türkologiya tarixi üçün çox qiymətli olan bu əsərin tapılmasına dəfələrlə istər mətbuatda illərlə göstərilən səylər, istərsə də hətta Xalid Səidin qızı Bəhicə xanımın xahişi ilə dövlət başçısının akademiyanın keçmiş rəhbərinə verdiyi tapışırıqlar nəticəsiz qalsın. Lakin bu kitabın axtarışına çıxan bütün ziyalıların fikri yekdil idi, hamı əlyazmanın Dilçilik İnstitutunda olduğunu təxmin edirdi. "Divan"ın axtarışına başlayanda məlum oldu ki, Dilçilik İnstitutunun kitabxanasına məxsus xeyli kitab, içində əlyazma olan qovluqlar aktlaşdırılıb arxivə göndərilmiş, müəyyən vaxtdan sonra makulaturaya veriləcək və ya yandırılacaqmış. Xalid Səid dünyasını dəyişəndən sonra artıq heç kimi bu "lazımsız" bağlamalar maraqlandırmamışdır.
Ümid yalnız bu bağlamalara qalırdı. Sonuncu ölən ümidlərdir! Bəli, "Divan"ının Dilçilik İnstitutunda olması ehtimalları düz çıxdı 2021-ci ildə Dilçilik İnstitutuna direktor təyin edildiyim ilk vaxtdan akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə kitabın axtarışı uğurla nəticələndi. Düz 86 ildən sonra kəm taleli kitabın bəxti açıldı. "Şəhid bir alimin sahibsiz qalmış elmi mirası"nın tapılma tarixi məhz o gündən başlandı - 19 yanvar 2022-ci il. Qəzet məqalələrində, çıxışlarında "Divan"ın məhz Dilçilik İnstitutunda olduğunu söyləyən və ciddi axtarış aparmağı dəfələrlə məndən xahiş edən Azər Turana da dərin təşəkkürümü bildirirəm.
"Divan", sadəcə olaraq, köhnə latın qrafikalı əlifbada solğun sarı vərəqlərdə makinada yazıldığı və qarışıq şəkildə müxtəlif üslublarda, fərqli qələmlərlə redaktə olunduğu üçün ciddi bir əsər hesab olunmamış, kitabxana kartotekasına salınmamış, qaydalardan kənar olaraq, formulyar belə qoyulmamış, elə ona görə də heç kimin diqqətini çəkməmişdir. 2016-cı ildə Dilçilik İnstitutunun kitabxanasına yeni direktor təyin olunmuş Sevil Zülfüqarova yandırılacaq və makulaturaya veriləcək son günlərini gözləyən bu bağlamaları instituta qaytarmışdır.
Xalid Səidin Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etməsi dilçilik tariximizdə böyük bir hadisə kimi əbədi yaşayacağı deyilsə də, nədənsə bəzi mənbələrdə məşhur ərəbşünas alim P.Juze də ona bu işdə şərik qoşulur. Yerusəlim şəhərində, yoxsul pravoslav ərəb ailəsində doğulan Juze Rusiyaya gəldikdən sonra əsasən ruslar üçün səciyyəvi olan ad, ata adı və soyadını təhsil almaq üçün qəbul etmişdi. Vətənində isə o, Bəndəli ibn Səlib əl Cəuzi kimi doğulmuşdu. Rəsmən Osmanlı imperiyasının təbəəsi sayılan Juze 1899-cu ildə imperator II Nikolaya sədaqət andı içərək Rusiya vətəndaşı olmuşdu. 1920-ci ilin sentyabrında Qazandan Bakıya köçmək və Şərq fakültəsinin qurulmasında iştirakla bağlı dəvət almışdı. Bakıya gəldikdən az sonra P.Juze universitetin tarix-filologiya fakültəsinin Şərq şöbəsində işə başlamışdır. Universitet elmi şurası xidmətlərini nəzərə alaraq 1921-ci ildə onu ərəb filologiyası kafedrasının professoru təyin etmişdi. Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinin açılması professor P.Juzenin adı ilə bağlıdır. Professor Juze Şərqşünaslıq fakültəsinin ilk dekanı seçilmiş və 1926-cı ilə qədər həmin vəzifədə çalışmışdı. Sovet Azərbaycanında genişlənən elmi-mədəni quruculuq prosesinin fəal iştirakçılarından biri məhz o olmuşdur. 1921-ci ildə Yeni əlifba komitəsinin üzvü seçilmiş, Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin tarix-etnoqrafiya bölməsində fəal iştirak etmişdir. Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinə Azərbaycanda birincilər sırasında diqqət yetirmiş, ədəbi abidə barəsində "Maarif və mədəniyyət" jurnalında ayrıca məqalə dərc etdirmişdi (1925, № 3, səh.32-38). X.S.Xocayev onun ardınca "Divan"ın ilk Azərbaycan nəşrini hazırlamışdı. Sovet rejimi onun konkret ölkənin kəşfiyyat şəbəkəsi ilə əlaqələrini də yaddan çıxarmamış, Fələstinə səfərləri nəzərə alınaraq 1940-cıı il fevralın 23-də ingilis casusu kimi həbs edilmişdir. İstintaq üçün xüsusi maraq doğurmadığı, qocalığı və ağır xəstəliyi nəzərə alınaraq, cinayət işi yarımçıq dayandırılmış, məhbus evinə buraxılmışdı. Lakin zindanda keçirdiyi vaxt, üzləşdiyi fiziki və mənəvi sarsıntılar təsirsiz qalmamış, P.K.Juze 1942-ci il yanvarın 20-də Bakıda vəfat etmişdi. (Bax: Vilayət Quliyev, https://old.525.az/view.php?lang=az&menu=7&id=44461#gsc.tab=0)
A.N.Kononov 1972-ci ildə Ankarada keçirilən Türkoloji qurultaydakı məruzəsində görkəmli ərəbşünas alim P.K.Juzenin Mahmud Kaşğarinin "Divan"ını ətraflı araşdırmaya cəlb etməsi, 30-cu illərin sonlarında SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı X.S.Xocayevin sədrliyi ilə Mahmud Kaşğari "Divan"ının Azərbaycan dilinə etdiyi tərcüməsi ilə bağlı komissiya yaradılması, 1939-cu ildə tərcümənin özü və S.E.Malov tərəfindən redaktə olunması haqqında ətraflı məlumat verir. (Bax: AN.Kononov. İzuçenie "Divanu Luqat-it-turk" Maxmuda Kaşqarskoqo v Sovetskom Soöze. Tekst dokla da, proçitannoqo na Törkoloqiçeskom scezde v Ankare (sentəbrğ, 1972 q.). 1972-ci ilin sentyabrında Ankarada keçirilən Türkologiya Qurultayındakı məruzənin mətnindən "Sov türk" j.,.....) Bu barədə əlyazmanın 1-ci cildinin 1-ci qovluğunda da qeyd vardır.
Birinci cildin 315 səhifəlik birinci qovluğunun sonunda prof. S.E.Malov və A.N.Kononovun 16 may 1939-cu il tarixli redaktə qeydi (rusca): "Vse 315 str. otredaktirovali nauçn.redaktorı çl-kor. An SSSR prof.Ser. Malov, A.Kononov".
Hətta burada başqa görkəmli Azərbaycan alimlərinin adı tərcüməçilər siyahısında verilir, bircə "xalq düşməni" elan olunmuş Xalid Səiddən başqa.
Çox güman ki, tərcüməçilərin siyahısı A.N.Konov və S.E.Malovun əlavəsidir. F.D.Aşnin bu yanlışlığa aydınlıq gətirir: "1939-cu ildə artıq əsər tərcümə edilmiş və S.E.Malov, A.N.Kononov tərəfindən redaktə olunmuşdur. Lakin təqdim edəcəyimiz sonrakı materiallar bu məlumatın dəqiq olduğunu göstərmir. Etibarlı mənbələrə əsasən Xocayevin 1936-cı ilə kimi həyatda olması təsdiqlənir; bu kitab redaktə olunan zaman Xocayevin sağ qalması mümkün deyildi. Daha doğrusu, alimin faciəvi həyatı barədə məlumat yox idi." (F.D.Aşnin, V.M.Alpatov, D.M.Nasilov. Repressirovannaə törkoloqiə. Moskva, İzdatelğskaə firma "Vostoçnaə literatura" RAN, 2002, s.106.) Azərbaycan dilçilik tarixinə çox qiymətli töhfələr verən yuxarıda adları çəkilən bu alimlərin nə şəxsi işlərində, nə də elmi işlərinin siyahısında "Divan"ı tərcümə etmələri ilə bağlı kiçik bir qeyd və ya ipucu işarə verilir. Məsələn, əlyazmanın 1-ci cildinin 1-ci qovluğu, yenə səhifə 316-da tərcüməçi kimi iddia olunan Mirzə Əskərli" və P.K.Juzenin əlyazmanı məhz redaktə etməsi barədə qeydləri verilib (315 səhifədən ibarət azərbaycanca tərcüməsini ərəbcəsilə müqayisə edərək redaktə etdik. Redaktorlar M.Əskərli və Jüze. 25.IV.1940):
Ziya Bünyadov "Qırmızı terror" kitabında yazırdı: "Lakin onun (Xalid Səid - N.M.) ən böyük əsəri Mahmud Kaşğarinin məşhur lüğətinin tərcüməsi idi. Təəssüf ki, Xocayevin minnətdar şagirdləri öz müəllimlərinin əsərini elə adamlara aid edirlər ki, onlar 30-cu illərdə Mahmud Kaşğarinin varlığı barədə belə heç nə bilmirdilər. Bu zaman Xalid Səidi xoş bir sözlə xatırlamağı belə ona çox görürdülər." (Ziya Bünyadov. Qırmızı terror. Bakı, "Qanun", 2017, səh. 154.) Bəhicə xanımın söylədiklərindən: "İndi Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinin tərcüməsinin atama aid olmadığını iddia edən adamlar var. Bilmirəm niyə belə deyirlər? Hətta "Divan"ın min səhifəlik əlyazmasını gördüm deyən yoxdur." (Azər Turan. "Divanü lüğat-it-türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr, 2008.)
"Divan" Xalid Səid tərəfindən tərcümə olunduqdan sonra onun üzərində müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı redaktorlar, "redaktə və tərcümə briqadaları" işləmişdir.
Onların adı və hansı səhifəyədək redaktə etdikləri barədə qovluqların sonlarında rus və Azərbaycan dillərində məlumat verilir.
İkinci qovluğun sonundakı qeyd:
315-630 str. otredaktirovali nauçn.redaktorı prof.Ser. Malov, A.Kononov. Baku, 1 avq., 1939.
Əsasən tərcümənin keyfiyyətini yoxlayan redaktorların (M.Əskərli və P.Jüze) 2-ci qovluqda qeydləri:
"316 səhifədən 630-cu səhifəyə qədər azərbaycanca tekstini ərəbcəsilə yoxlayıb redaktə etdik. Redaktorlar M.Əskərli və imza."
Üçüncü qovluğun sonundakı qeyd:
"Str. 631-861 otredaktirovali prof. Ser.Malov, A.Kononov. 16.VIII.39"
Üçüncü qovluğun sonundakı azərbaycanlı redaktorların qeydləri:
"631-861-ci səhifəyə qədər ərəbcə teksti ilə tərcüməsi və leksikoqrafik cəhətdən redaktə edildi. Redaktorlar: N.Əskərli və digər redaktorun sadəcə imzası. 20. V. 1940. Gecə saat 10."
Həmin material mütərcimlər tərəfindən axırıncı dəfə yoxlanılıb təshih olundu. S.Nizami və bir imza. 19.X.1940.
Üçüncü qovluğun son redaktəsi:
"1-861 səhifələri ərəbcə mətnilə birlikdə həmin lüğəti redaktə etdik. 27.XII.1946-cı il. Redaktorlar: Əsk M.R. (Əskərli M.R), Əfəndiyev C., Xəlifəzadə M."
Qeydlərdən də göründüyü kimi, kitab üzərində bir neçə redaktor heyəti işləmişdir, həm tərcüməyə müqayisəli şəkildə baxılmış, həm də lüğəvi vahidlərin düzgün yazılışı yoxlanılmışdır.
Redaktorların qeydlərindən məlum olur ki, müqayisələrdə ərəbcə mətnin "Mahmud bin əl-Hüseyn bin Məhəmməd əl-Kaşğari. Kitabu divanü lüğat-it-türk"ün (Alaaddin Kral mətbəəsi, İstanbul, 1941) fotofaksimile nəşri əsas götürülmüşdür. (Əlyazmanın I cildi, I qovluğu, səh.22) Kitabın çap mətninin üstündəki düzəlişlər gah əski əlifba, gah da latın qrafikasında qara və rəngli sadə qrafit qələmlərlə yazılmışdır.
Bütün bunlar 1939-cu ildən sonra baş vermişdi. Kabardin-Balkar Vilayət komitəsinin katibi Kumukova yazdığı məktubdan məlum olur ki, Xalid Səid "Divan"ın tərcüməsinə 1935-ci ildə başlamış və 1936-cı ildə bitirmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(23.02.2024)
