Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Tarixin müxtəlif dövrlərində ədəbiyyatda metamorfoz əsərlərinə yer verilmişdir. Olduqca diqqət çəkən mövzu sanki xüsusi bir janr kimi ayrılır digər əsərlərdən. 

Metamorfoz-insandan heyvana, bitkiyə və ya başqa canlıya dəyişmə kimi izah oluna da bilər.

Metamorfoz ədəbiyyatının tarixi Qədim Roma dövlətindən başlayır. İlkin metamorfoz əsəri Ovidi tərəfindən e.ə. 2-ci və 8-ci illər arasında Böyük Yuliya və Ovidin sürgünü illərində yazılmışdır. Əsər olduqca məşhurdur, 15 kitabdan ibarət mifoloji abidədir. Tam formada əsəri oxuya bilməsək də, sonrakı dövrlərə ilham mənbəyi olduğu dəqiqdir. 

Növbəti metamorfoz əsəri Apuleyus tərəfindən yazılmış 11kitabdan ibarət antik romandır ki, bu əsər günümüzə gəlib çatmışdır. Hal hazırda Florensiyada Laurensiya kitabxanasında saxlanılan “Metamorfoz” şahəsərinin yazılma tarixi bizə dəqiq deyil. Əsərin mövzusu haqqında qısa məlumat verməyi özümə borc bildim. 

Metamorfoz, digər adıyla “Qızıl eşşək” əsərinin əsas hissəsi Lussi adlı baş obrazın yardımçı olaraq yaşadığı evin sahibəsinin sehrbazlıqla məşğul olduğunu bilməsi, onun quşa çevrildiyini görməsiylə başlayır. Evin digər yardımçısı Lussiyə onu da quşa çevirə biləcəyini, iksirlərin yerlərini söyləyir. Lakin səhv salınan şüşələr nəticəsində Lussi quşa yox, eşşəyə çevrilir. Bu isə tamamilə onun faciəsi olur. Çünki bugünkü heyvan cinayətləri, qətllərinə baxaraq deyə bilərik ki, əsrlər dəyişsə də insanlar elə tarixdəki kimidir bugün, dəyişməyib. Yazıq heyvancığaz şiddət görür, təcavüzə uğrayır, əziyyətlərə dözür. Tək ümidi, çıxış yolu isə bir qızılgül yemək imiş ki, yenidən öz cildinə dönsün. Buna isə İlahə yardım edir və Lussi insan cildinə geri dönür.

Əsərdə həm həyatın sorğulanması, həm maraq dairələrinin və fantaziyaların genişliyi olduqca fərqli formalarda öz əksini tapıb. Sehrbazlıq öyrənmək istəyən Lussi əslində həyatının, insan olmanın dəyərini anlayır bir baxımdan baxanda. Digər yandansa insanların necə vəhşi, necə düşüncəsiz olduğu gerçəyiylə rastlaşır. 

Bir digər əsərdə, əksəriyyətimizin oxuduğu, bildiyi Franz Kafkanın “Çevrimə”  əsərindəysə biz insan olmanın dəyərini yox, əslində daha çox öz dəyərimizi anlayırıq. Əsərin baş qəhrəmanı Qreqor Zamza olduqca ağır həyat tərzi keçirir və bir gün oyananda gözünü qocaman bir həşərat olaraq açır. Əzabları azalmır, eyni Lussi kimi, daha da artır. İndiyədək evin bütün maddi yükünü çiyinlərində daşıyan Qreqor indi isə ailənin mənəvi yükünü kürəklənir. Atasından olduqca sərt reaksiya görür, anası ondan qorxur, müdiri onu belə görcək arxasına da baxmadan qaçır. Yeganə olaraq bacısı ona hər gün yemək gətirir, onun qayğısına qalır. Özünü günahkar hesab edən Zamzanın halı vaxt keçdikcə daha da ağırlaşır. Atası onu yaralayır, evin maddi yükü azalsın deyə qəbul edilən kirayəşinlərin narazılıqları, əsəbləri nəticəsində hətta bacısı da ondan  üz döndərir. Öz yatağında canını tapşırır, bir kibrit qutusunda basdırılır. 

Əsərdəki ən maraqlı təzadlardan biri də məhz budur. Kitabın qapağındakı təsvirdə, əsərdə Qreqorun həşrata çevrilmiş bədəni olduqca böyükdür, bir yataq boydadır, o ayağa durduqda ailə fərdləriylə göz-gözədir. Lakin cəsədi bir kibrit qutusuna yerləşəcək qədər kiçikdir. Bu necə olur? 

Qreqor əslində tam mənada antiqəhrəmandır. Antiqəhrəman nədir? Bizim oxuduğumuz əsərlərdə əksər hallarda qəhrəmanın müsbət və ya mənfi xarakterindən asılı olmayaraq savaşçı ruhu, kəskin zəkası ön planda olur. Lakin Kafka Qreqoru olduqca aciz, zəif bir xarakter olaraq yazıb yaratmışdı. Ailəsinin borclarını ödəmək üçün gecəsini gündüzünə qatıb işləyən, özüylə bağlı heç bir hədəfi, heç bir istəyi olmayan bir obrazdır Zamza. Yox, əslində bir istəyi var. Borcları ödəyib bitirən kimi müdirinə onun necə pis bir insan olduğunu deməyi xəyal edir, sonra bu xəyaldan daşınır. Necə də zəifdir, o hələ də öz içindən keçənləri nəinki demək, hətta xəyal etməyə də qorxur. Qəribə olan bir digər təzad da məhz burasındadır ki, ailənin borcu çoxdur və Zamzanın maaşıyla çətinliklə dolanırlar. Lakin evdə xidmətçi var. Xidmətçinin aqibətini soruşanlara isə belə bir məlumat verək ki, Qreqorun yeni cismini gördükdə o da qaçır.

Əsərin həcmi olduqca kiçikdir, lakin yazılma müddəti heç də qısa olmamışdı. Kafka inanırdı ki, bu hekayəni bir-iki uzun oturumda yazsa, o, daha yaxşı alınacaq. Ancaq o, bir neçə fasilə verməli olur və Felitsiyaya yazır ki, bu gecikmələr hekayəyə ziyan vurur. Üç həftə sonra, dekabrın 7-də hekayə tamamlanır. Ancaq o, yalnız daha üç ildən sonra işıq üzü görür.

İndi isə gəlin başdakı sualımıza geri qayıdaq. Dəyişən bədənlər idi? Yoxsa beyinlər, düşüncələr, ruhlar? Metamorfoz ədəbiyyatı əsrləri əhatə edərkən yazılışlarındakı məqsədlər də müxtəliflik yaradır. Mənim fikrimcə, çevrilmə əslində insanların daxili aləmini əks etdirmək üçün vasitədir. Xüsusilə antik və orta dövr ədəbiyyatları insani keyfiyyətləri, insanların zəif, mənfi xüsusiyyətlərini, maraqlarını olduqca dərin araşdırır, onları öyrənir. Bu dünyada daim nələrsə dəyişir. Və biz də nələrisə dəyişirik, dəyişmək istəyirik. Bəzən isə ən təhlükəli olanı, özümüzü dəyişirik. Bu da bir insanı hətta həşərata belə çevirə biləcək yeganə mistikadır. Çevrilmə sadəcə cismani olmur. Gərək ki, hər insan özündəki doğru və yanlışların fərqinə varsın, maraqlarını tanısın, ən əsası özünü tanısın və sevsin. Bu dünyada ən qorxunc insan özünü öyrənməmiş, kəşf etməmiş, anlamamış insandır. Yoxsa sonu sadəcə kibrit qutusundakı həşəratdan və ya şiddətə məruz qalan eşşəkdən fərqsiz ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)