Uraqan Abdullayev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Maraqlı” adlı rubrikamızda növbəti yazını sizlərə təqdim edirik. “Üzüklərin Hökmdarı” dillər əzbəridir, kitab da, film də milyonların sevimlisinə çevrilib. 

Biz də qərara gəldik ki, bu dəfə “Üzüklərin Hökmdarı”ndan danışaq. Axtarıb, arayıb ən maraqlı faktları toplayaraq sizlərə təqdim edirik. 

1. İngilis yazıçısı Tolkien əslində Cənubi Afrikanın Bloemfontein şəhərində 3 yanvar 1892-ci ildə anadan olmuşdu. Onun atası Artur Reuel Tolkien Britaniya bankının Cənubi Afrikadakı filialında işləyirdi. 

O öz ailəsini erkən yaşlarında itirib.

2. Ailəsi onu Ronald adlandırırdı. Ronald adını Tolkienin anası Mabel seçib. Tolkienin dillərə olan həvəsini də anası alovlandırıb. Həmçinin Tolkienin anası onun ilk müəllimi olub.  O, botanika dərsləri verməklə Tolkienin bitkilərə olan marağını artırırdı. 

3. Tolkien məktəb illərindən dillər yaratmağı sevirdi. Tolkienin əmiuşaqları Meri və Marjori İnkledon, əsasən, heyvan adlarına əsaslanan “Animalik” adlı bir dil icad etmişdilər və bu dil Tolkieni əyləndirmişdi. Daha sonra Meri və Tolkien “Nevboş” adlı daha mürəkkəb bir dil icad etdilər.

4. Tolkien və həyat yoldaşı Editin epik sevgi hekayəsi var idi. Onlar Tolkienin 16 və Edit Bratın isə 19 yaşı olanda tanış olurlar. Aralarındakı dostluq zamanla sevgiyə çevrilir. Ancaq Tolkienin qəyyumu Frensis Ata bu əlaqəni bəyənmirdi və Tolkienin diqqətini məktəbinə yönəltməsini israr edirdi. Nəhayət, yetkinlik yaşına çatana qədər onların görüşməsini və yazışmasını  qadağan edir. Fransis Atanın ona və qardaşına qarşı mehribanlığını nəzərə alsaq, Tolkienin bu əmri yerinə yetirməməsi mümkün deyildi. Tolkien və Edit üç il ayrı qalır. Tolkien yetkinlik yaşına çatdıqdan dərhal sonra Editi axtarır və ona evlənmək təklif edir. Beləcə, Edit başqa adamla olan nişanını pozaraq təklifi qəbul edir. Tolkien Birinci Dünya Müharibəsi üçün orduya çağırılmadan qısa müddət əvvəl Frans Atanın razılığı ilə evlənirlər.

5. Tolkienin dostları ilə qurduğu komanda onun üçün çox önəmli idi. Tolkien onların dostluğunu yüksək qiymətləndirirdi. Kral Edvard Məktəbində oxuyarkən Tolkien, Kristofer Uayzman, Robert Gilson və Geoffrey Bache Smit ilə birlikdə bir klub yaradır: "Çay Klubu" və "Barrovian Cəmiyyəti" onları bir araya gətirir və bu birlik Tolkienin gənclik illərində intellektual inkişafının böyük bir hissəsini təşkil edib.  O həm tələbə, həm də müəllim kimi universitetdə bir çox klublar yaradıb.

6. Tolkien Birinci Dünya Müharibəsində vuruşub. Tolkien 1916-cı ildə Fransada cəbhəyə göndərildi.  O, səngər müharibəsinin dəhşətlərini yaşayıb, lakin sağ-salamat xilas olub. Nəhayət, xəndək qızdırmasına tutuldu, o, İngiltərəyə geri göndərildi və müharibənin qalan hissəsində xəstə olaraq yatdı. Müharibə Tolkienə böyük təsir göstərdi.  Məktəbdə klub yoldaşlarından başqa hamısını itirdi. Yalnız Tolkien və Christopher Wiseman müharibədən sonra yenidən görüşdülər. Müharibədən sonra Tolkienin ilk mülki işi Oksford İngilis dili lüğəti oldu və burada isti, arı, su, fitil və qış sözlərinin etimologiyasını araşdırmağa başladı. Akademik fəaliyyətini davam etdirmək üçün 1920-ci ildə oranı tərk edir.

7. Tolkienin dram həvəsi var idi. J.R.R.  Müasir fantaziya ədəbiyyatının atası kimi tanınsa da, Tolkien təkcə yazıçı deyil, həm də qədim ingilis və qədim norveç ədəbiyyatı üzrə mütəxəssis idi.  O, 1925-1959-cu illərdə Oksford Universitetində bu mövzuda mühazirə oxuyan yorulmaz müəllim kimi tanınırdı. Müqaviləsində ildə 36 mühazirə oxuması nəzərdə tutulsa da, o bu rəqəmi 70-136-ya çatdırıb.  Mühazirələrdə o, adi akademikdən daha çox ifa edən sənətkar kimi davranırdı.

8. 1917-ci ilə qədər Tolkien Quenya adlı bir elf dilini inkişaf etdirdi və onu çox mürəkkəb bir şəkildə icad etdi. O ondan Sindarin adlandırdığı başqa bir elf dili yaratdı.  Onun icad etdiyi dillərin, həqiqətən, canlı olması üçün dillərin tarixə və sujet xəttinə ehtiyacı var idi.  Tolkienin icad etdiyi dillərin həyatını üzə çıxarmaq axtarışı və İngiltərə üçün mifologiya yaratmaq həvəsi Silmarillion-un yaranmasına səbəb olub.

9. Bədii ədəbiyyat yazmaq onun üçün sadəcə bir hobbi idi. Tolkien üçün fantastika yazmaq hobbidən başqa bir şey deyildi. Əslində, onun ən çox dəyər verdiyi əsərlər köhnə İngilis dili ilə bağlı akademik yazıları idi.

10. “Hobbit”in ilk sətri Tolkienin qiymət verdiyi imtahan kağızının boş vərəqində tərtib edilmişdir. Tələbələrdən biri imtahan vərəqlərindən birinin üzərində heç bir yazı yazmadan Tolkienin qarşısında qoyur və Tolkien kağıza məşhur kitabının girişini yazır:

 'Yerdəki çuxurda bir hobbit yaşayırdı.'

11. Tolkien özünü hobbit hesab edirdi. Yaratdığı bütün uydurma varlıqlar arasında Tolkien ən çox hobbitlərlə eyniləşirdi.  “Boyumdan başqa mən əslində hobbitəm. Mən bağları, ağacları və əkilməmiş əkin sahələrini sevirəm, tütün çəkirəm və sadə yeməkləri sevirəm, amma fransız yeməklərinə nifrət edirəm.  Mən dəbli jiletləri sevirəm və hətta bu darıxdırıcı günlərdə onları geyinməyə cəsarət edirəm.  Mən göbələkləri sevirəm, çox sadə yumor hissim var. Gec yatıram, gec oyanıram. "Mən çox səyahət etmirəm."

 12. Frodonun əsl adı Bingo idi. Tolkien "Hobbit"in davamını yazmağa başlayanda Bilbonun qardaşı oğlunun adını uşaqlarında olan oyuncaq koala ayıları ailəsinin şərəfinə qoymuşdu, lakin yazı irəlilədikcə və "Üzüklərin Hökümdarı" daha tünd bir ton aldı, Bingonun adı Frodo oldu.

13. Tolkien yazdığı kitabların populyarlığına çox təəccüblənirdi. O öz mifoloji kainatını yaratmaq səyinin yalnız bir hissəsi olan "Hobbit" və "Üzüklərin Hökmdarı" kitablarına göstərilən marağı anlamaqda çətinlik çəkirdi.  Kitablarına olan bu marağa baxmayaraq, o, əsərlərinin kifayət qədər epik olmadığını düşünür və uyğunlaşmaları tənqid edirdi. Bu gün sağ olsaydı, yəqin ki, Leqolas kostyumunda gəzən və ya özünü elfə çevirən pərəstişkarlarına heyrətlə baxardı.

 14. Tolkienin bir çox əsərləri ölümündən sonra oğlu Kristofer Tolkien tərəfindən redaktə edilmiş və nəşr edilmişdir.  Bu əsərlərə “Silmarillion”, “Orta Dünyanın Tarixi” və “Beren və Lütyen” kimi şah əsərləri daxildir.

15. Onların evlilik həyatı gündəlik sürtünmələrlə dolu olsa da, Tolkien və Edit 1971-ci ildə Editin ölümünə qədər bir-birlərinə sadiq qalırlar. Tolkien katolik, Edit isə protestant olduğundan atası Tolkienə "əgər o qızla münasibətini davam etdirsən təhsil həyatın bitər" deyir, Tolkien məcburən qızla görüşmür. Məhz onların bu hadisəsi,  Beren və Lutiyen hekayəsində davam etdirilir. Beren və Lutiyen qovuşmaq istəyən iki aşiqdir, amma biri elf, digəri isə insandır. Buna görə də görüşmələri qadağa idi və münasibətlərinə icazə verilməmişdi. Başlarına bir çox hadisələr gəlmiş olsa da, nəysə ki, evlənməyi bacarmışdılar.

1972-də Edit öldüyündə başdaşının üzərinə Lutiyen adlı bir elfin adını həkk edir. Və özü də öldüyü zaman qəbrinin üzərinə "Beren" yazılır.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2023)