“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

26-CI DƏRC

Bu vaxt yaşlı hakim müdaxilə etdi:

-Mən xahiş edirəm ki, arayış oxunmazdan əvvəl mənə icazə verilsin, mən qısa bir şərh vermək istəyirəm. Belə ki, türklərin sıxışdırılaraq ermənilərin Qafqazlara yerləşdirilməsi kimi uzun və ziddiyyətli bir prosesə bu şərh tam işıq tuta bilər.

Baş Hakimin “Buyurun” razılığından sonra yaşlı hakim şərhini səsləndirdi:

-Proseslə bağlı bizə düz 6 ay öncədən xəbərdarlıq edilib, şəxsən mən bu 6 ayda 30 qalın kitab, 240 iri məqalə oxumağa macal tapmışam. Mənbələrin birində çox maraqlı bir məlumat dəyib gözümə, oxumuşam ki, ”18-ci əsrin birinci yarısında Rusiyanın taxt-tacında əyləşmiş 1-ci Pyotr hakimiyyətə gəlişindən Qara dənizə, Ağ dənizə, Qafqazlara və Xəzəryanı ərazilərə yönəli bir imperialist siyasət yürüdürdü ki, bu siyasətin də sonucunda Şimali və Cənubi Azərbaycanın Dərbənd, Gilan, Mazandaran kimi əraziləri zəbt olunmuşdu. 1711-ci ildə Prut yürüşü əsnasında Pyotr türk qoşunlarının mühasirəsinə düşür, sağ qalmaq üçün paşalara yalvarır. Danışıqların effektiv olması üçün o, türk sərkərdəsi Mehmet paşanın yanına arvadı 1-ci Yekaterinanı yollayır. Paşanın hərəmində 3 gecə qalan Yekaterina Pyotrun azad edilməsini təmin eləyə bilir.”

Bu epizodla türklərə qarşı bir işğalçı siyasəti yürüdən 1-ci Pyotr həm də bir qisas və nifrət siyasəti də yeritməyə başlamışdır.

Yerdən kiminsə “Sübutunuz varmı” nidasına yaşlı hakim əlindəki kağız qalağını yuxarı qaldırmaqla cavab verdi:

-Buyurun, bud a sübütlar. Bir yox, bir neçə. Götürüb baxa bilərsiniz.

Sonra çıxışını davam etdirdi:

-Rusların Qafqaza yönəli siyasətinin bir faktı da 1-ci Pyotrdan sonra hakimiyyətə gəlmiş 2-ci Yelizavetanın 1796-cı ildə Azərbaycana yürüş etmiş ordunun başında dayanan rus generalı  Qraf Valerian Zubova belə bir tapşırıq verməsi idi: ”Muğanı ələ keçirdikdən sonra orda bir qala tikdir, adına Yelizavetaserd (Yelizavetanın ürəyi) qoy, orada iki min cavan rus əsgəri məskunlaşdır, hamısını da erməni və gürcü qızları ilə evləndir, xüsusi torpaq sahələri ilə təmin elə.”

Türkiyə və İran üzərində növbəti illərdə qazanılan qələbələr, 1813 və 1828-ci il müqavilələri ilə Çarizmin Şimali Azərbaycana yiyələnməsi Pyotrların, Yelizavetaların arzularına çatmasını təmin etmişdi. Sonrakı illərdə, Divan boyu təbii ki, bu barədə geniş şərhlər olacaq, ermənilərin məskunlaşdırılması ilə bu torpaqların azərbaycanlı əhalisinin sıxışdırılması isə rusların Qafqazdakı bir imperiya siyasətinin astar tərəfi olmuşdur. Xüsusən bolşevikləşmə dövründə - 19-cu əsrin əvvəllərində bu siyasət daha geniş vüsət almışdır. Mərkəzi bolşevik hökumətinin nümayəndəsi rus hərbçisi N.Y. Solovyovun bolşeviklərin lideri Vladimir Leninə 1920-ci ilin may-iyun dövrü barədə yazdığı hesabatı isə bu mübarizənin ilk tam nəticəsi sayıla bilər: ”Ermənistan Respublikası yarananda onun hüdudlarında 250 müsəlman kəndi olmuşdu. Onların hamısı məhv edilmişdir, artıq bir müsəlman kəndi belə qalmamışdır.”

Yaşlı hakim şərhini bitirdikdən sonra Baş ekspertin tapşırığı ilə ekspertlərdən biri, ortayaşlı türk qovluqdan ən üstdəki sənədi götürərək tribunaya çıxdı və oxumağa başladı:

-Arayış. Osmanlı İmperiyası zamanında düzənlənmiş vergi listələrindən əldə edilən bilgilərə görə, Çukursedin (İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinin) əhalisi 1590-cı  ildə 120 min nəfər, 1728-ci idə isə (İrəvan, Naxçıvan ve Şuragel əyalətləri) 183 min nəfər olmuşdur. 1590-ci ildə bütün əhalinin 77,5 faizini türklər, 22,5 faizini ermənilər təşkil ediblər. 1728-ci ildə isə 76,5 türklerin faizi, 23,5 ermənilərin faizi olmuşdur.

1801-1811-ci illərdə Pembek və Şurageldə 100-dən çox Azərbaycan (Türk) köyü boşaldılmışdır. 1801-ci ildə Pembekdən İrəvana 14 Türk köyü (5-6 min nəfər) köç etmiş, 1803 və 1804-cü illərdə isə bir o qədər əhali də diğər bölgələrə köç etmək zorunda qalmışdır.  Pembeklilərin bir bölümü Qarsa və Şuragelə qaçmışlar.

Eyni zamanda tərk edilmiş köylərə İrəvan və Qarsdan gətirilən ermənilər yerləşdirilirdi. 1804-cü ildə ruslar İrəvandan 357 erməni ailəsini Pembekə köçürdülər. Bir il sonra isə buraya İrəvandan 40 erməni ailəsi daha gətirilmişdir. Yenə 1807-ci ildə Qars səfəri zamanı ruslar Pembekə 500, Şuragelə isə 170 erməni ailəsi gətirmişlər, 1810-cu ildə isə 40 erməni ailəsi daha bu bölgələrə köç etdirilmişdir. 1823-cü ildə Türkiyədən Şuragelə daha 368 Katolik erməni ailəsi gəlmişdir.

1804, 1805, 1826, 1827 və 1832-ci illərdə rus qaynaqları, erməni ruhanilərinin əhalinin siyahıyaalınma listələri və 1801-1823 illərindəki köçlər də diqqətə alınaraq 1801-ci ildə Pembek ve Şuragelin etnik tərkibi bəlirlənmişdir: Azərbaycan türkləri 87,3 faiz, ermənilər 12,7 faiz.

1801-1823 illəri arasında 6.000 Azərbaycan türkünün ailələri ilə buradan qovulmaları və onların yerinə 1.500 erməni ailəsinin yerləşdirilməsi Azərbaycan türklərinin  27,5 faizə qədər azalmasına səbəb olmuşdur.

1829-1832 illəri arasında rusların hazırladığı əhali sayı listəsində Çukurseddə 196.450 nəfər, Pembek ve Şurageldə 32.000 nəfər qeydə alınmışdır. 1832-ci ildə vergi listələri düzənlənirkən Çukursed sakinlərinin 45 faizi, Pembek Şuragel əhalisinin isə 50 faizi – məhz Azərbaycan türkləri siyahıdan kənarda qalmışlar.

XV-XIX yüzildə Azərbaycanın bu bölgələrində ermənilərin kiçik bir azlıq təşkil etməkləri tarixi bilgilərlə isbatlanmışdır. Bugünkü Ermənistan ərazisində belə ermənilər tamamən azlıqda idilər. Osmanlı idarəçiliyi zamanında düzənlənmiş vergi listələrindən götürdüyümüz bilgilərdəki rəqəmləri təkrarən diqqətinizə çatdırırıq: Bir diqqət edin: Çukursedin əhalisi 1590-cı ildə 120 min nəfər, 1728-ci ildə isə 183 min nəfər olmuşdur. 1590-cı ildə bütün əhalinin 77,5 faizini türklər, cəmi 22,5 faizini ermənilər təşkil etmişlər. 1728-ci ildə bu rəqəmlər hələ oxşar olmuşdur: 76,5 faiz türklərin, 23,5 faiz ermənilərin olmuşdur. Çox təəssüf ki, XIX yüzilliyin başlarında Rusyanın Qafqaza soxulması Çukursedin ve onunla sərhəddə olan diğər Azərbaycan əyalətlərinin yüz illərcə öncədən formalaşmış olan etno-demoqrafik tarazlığını pozmuşdur. Bölgədə hüquqlarını əzən yeni hakimiyyətə tabe olmamaq istəyi, eləcə də tətbiq edilən zor Azərbaycan türklərinin buradan toplu surətdə çıxıb getmələrinin əsas səbəbi olmuşdur.

Təbii ki, ermənilər əyləşən sıra bu qədər sakit qala bilməzdi, vəkillərdən biri əhalinin say nisbətinin erməni mənbələrindən oxunması barədə vəsadət qaldırdı, Baş Hakim “Biz erməni saxtakarlığını ifşa etdiyimiz prosesdə erməni saxtakarlığından mənbə kimi necə istifadə edə bilərik?” ritorik sualı ilə vəsadəti rədd etdi. Ekspert mətn oxunuşunu tamamladı:

-1827-1828-ci illərdə yaşadıqları Çukursedi tərk edərək sərhədin o tərəfinə keçmiş mühacirlərin sayı indiyə qədər əsla bəlirlənməmişdir. Bu problemi, ilk olarak İ. Şopenin verdiyi bilgilər əsasında G. Bournoutian dərindən araşdırmışdır. O, İrəvan Xanlığında öldürülmüş və ya köç etmiş olan müsəlmanların sayını 5.000 ailə və ya 26.000 nəfər olaraq qeyd etmişdir. Bu, xanlığın toplam müsəlman sayının 1/3-ni təşkil etmişdir. Amma Qafqazın ordu komandiri Paskeviçin, sadəcə 1827-ci ilin birinci yarısında 2.000 köçkün Azərbaycan türkü ailəsinin və 3.000-dən artıq kürd ailəsinin İrəvanı tərk etdikləri haqqında verdiyi bilgilər G. Bournoutianın diqqətindən qaçmışdır. Bu bilgilərin qarşılaşdırılması 1827-1828 illəri arasında İrəvanın müsəlman əhalisinin 10.000 ailədən çox azalmış olduğunu anladır.

Naxçıvan Xanlığı (2.400-ə qədər ailə), Pembek ve Şuragellə birlikdə Çukursedin öldürülmüş ve köç etmiş olan Türk-Müsəlmanlarının toplam sayı 13.500 ailəyə və ya 75-80 min adamlıq bir rəqəmə çatmışdır. 1801-1831 illəri arasında Quzey Azərbaycanı aşağı-yuxarı 112.000 Azərbaycan türkü ve 35.000 kürd tərk etmişdir.

Eyni zamanda ruslar müsəlmanların tərk etdikləri yerlərə dışarıdan gətirdikləri xristianları (əsasən erməniləri) yerləşdirirdi. Böyük dəyişikliklərə uğrayan rəsmi bilgilərə əsasən ruslar İrandan 1828-ci ilin Mart ve Sentyabr  aylarında 8.249, Türkiyədən isə 1829-cu ilin sonları və 1830-cu ilin əvvəllərində 14.044 ailəni  bu torpaqlara köçürmüşlər. Köçürülənlərin say hesablamalarında hər bir ailənin ortalama 5-7 nəfər olaraq qəbul edilməsi ilə əlaqədar dəyişik rəqəmlər ortaya çıxmışdır. İrandan 40 min ilə 60 min arası ve Türkiyədən 84 min ilə 100 min arası - dəqiq olmayan rəqəmlərin göstərilməsini nəzərə alsaq, demək, 1828-1831-ci illər arasında Cənubi Qafqaza köç etmiş bütün xristianların sayı haqqında çeşidli fikirlər (150.000 nəfərdən 200.000 nəfərə qədər) mövcüddür. Bunun da, 90 faizi ermənilər olmuşdur. Arayış tamamlandı.

Baş Hakim türk ekspertə minnətdarlıq bildirib üzünü Yepiskop Mesropa tutdu:

-Kifayətdir?

Yepiskop Mesrop özünü bilməzliyə vurdu, guya bu arayışın haradan peyda olması ona qaranlıqdır, guya burda faktlar təhrif olunub, guya burdakı rəqəmlər havadan götürülüb, belə olanda Baş Hakim ona başa saldı ki, adətən insan miqrasiyası və irriqasiyası barədə ən dəqiq rəqəmləri tarix kitabları deyil, ərazi idarəçiliyinin insan məskunlaşması siyahıları verir, ona görə də bu siyahını təkzib etmək qeyri mümkündür. Və əlavə də etdi ki, Divanda ermənilərin Qafqaza məhz Çar Rusiyası tərəfindən köçürülməsi barədə daha 1008 səhifəlik mənbə var, təkid edirsinizsə bunlar da oxunsun.

Yepiskop Mesrop saymazlıqla “Oxunsun” söyləyəndə tamaşaçılar hiddət və qəzəblə yerbəyerdən səslərini ucaltdılar, əlbəttə ki, görünən dağa bələdçi nə lazım, fakt açıq-aşkar sübut olunduğu halda keşişin bu dirənişi, əlavə sənəd oxutdurmaq tələbi xoşagəlməz idi, bu qədər vaxt itirmək və bu qədər cansız rəqəm dinləmək yorucu idi.

Baş Hakim tamaşaçıları “Yalançını mənzilinə kimi qovmaq” lüzumuna görə bir qədər səbr göstərməyə çağırdı, sonra da ekspertlərdən əlavə sənədlərin oxunuşunu təmin etmələrini xahiş elədi.

Bu sənədlərin oxunuşu tam 4 saat çəkdi, arada fasilə də elan olundu. Sənəd oxunuşu bitdikdən sonra yorğun Baş Hakim Yepiskop Mesropdan fikrini soruşdu, həmsöhbəti fikir bildirmək istəməyəndə o, dəqiq bildiyi bir faktı söyləməklə məsələnin nöqtəsini qoymuş oldu:

-Diqqətlər monitora. Xahiş edirəm Dağlıq Qarabağın hazırda adı dəyişdirilərək Mardakert qoyulmuş Ağdərə rayonunun Marağa kəndindəki abidənin görüntüsü monitora gətirilsin.

Dərhal monitorda 30 kvadratmetrlik nəhəng bir abidə canlandı. Adi qırma çay daşlarından bulaq başında qızların əks olunduğu bir mozaika idi. Mozaikanın hər iki tərəfində sütün və bulaq var idi. Birinci sütuna 1828, ikinciyə 1978 rəqəmləri həkk olunmuşdu. Abidənin önündə isə erməni əlifbası ilə yazı və 150 rəqəmi həkk olunmuşdu. Monitor abidənin görüntüsünü bir müddət saxlamış oldu, həmin müddətdə Baş Hakim sözünü davam etdi:

-Rusiya-İran müharibəsi 1828-ci ilin 10 fevralında Türkmənçay adlı ərazidə sülh müqaviləsi bağlanması ilə sonuclananda İran dövlətinin tabeçiliyində olan ovaxtkı Azərbaycan əraziləri ikiyə bölündü. Cənub hissəsi İranda qaldı, Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla müasir Azərbaycanın ərazilərindən ibarət Şimal isə qalibiyyət yaşamış Rusiyanın işğalına keçdi. Müsəlmanların say nisbətini xristianların hesabına azaltmaq məqsədi ilə elə həmin müqavilə əsasında da İranda yaşayan erməni əhalinin bir qismi 1828-ci ilin fevralının sonlarında Dağlıq Qarabağa köçürüldü – tam 200 erməni ailəsi. Bu, Qarabağın erməniləşdirilməsinə yönəli Rusiya İmperiyası siyasətinin başlanğıcı oldu. Həmin bu abidəni də ermənilər Qarabağa köçürülmələrinin 150 illiyi münasibəti ilə inşa ediblər, azərbaycanlılara bu abidə vasitəsi ilə sonsuz minnətdarlıq bildiriblər. 1992-ci ildə Qarabağ müharibəsi alovlananda ermənilər bu abidəni partladıblar, bununla da tarixin izini itirdiklərini düşünüblər. Amma dəvəquşu başını qanadları arasına soxanda necə ki, gizləndiyini zənn edir, əslindəsə tam göz önündə qalırsa, erməni millətçiliyi də eləcə, bu yollarla tarixi saxtalaşdırdıqlarını düşünsələr də gülüş hədəfinə çevrilirlər.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.09.2023)