“Ozan dünyası” dərgisi Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı, tanınmış şair-publisist Əkbər Qoşalı ilə geniş müsahibə yayınlayıb.
Əkbər Qoşalının “Ozan dünyası”nın baş redaktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlunun suallarına verdiyi cavablar dərginin builki ilk sayında yayınlanıb.
Həmin müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik:
- Əkbər müəllim, ömrünüzün 50-ci baharında xoş gördük! Bu 50 ildə istək və arzularınızı nə qədər gerçəkləşdirə bilibsiniz?
- Öncə sizə, dərginizin yaradıcı heyətinə əsənliklər, uğurlar diləyirəm! Diqqət göstərdiyiniz üçün sağ olun! 50 yaşa “gəncliyin son yazı” deyirlər, biz “ikinci yaz” deyək. 50-ni görmədən ancaq ciddi uğur qazandıqdan sonra bu həyata gözlərini əbədi yumanlar olub, 50-nin ikiqatını yaşayıb, toplum üçün bir yaddaqalan iş görmədən, dərin iz qoymadan ömrü yelə verənlər də olub... Mənim öz yaşıma, çalışmalarıma qiymət verməyim nə dərəcədə doğru olar, bilmirəm, ancaq onu bilirəm ki, bacardığım qədər xeyirdən yana olmuşam, az-çox nə yazıb-yaratmışamsa, Vətənim, ulusum, Türk dünyası və bütün tərəqqipərvər insanlıq üçün etmişəm. Şərdən-şəbədəndən yana olmamışam, öyyıxan olmamışam. Əlbəttə, gücümün yetdiyincə sənətin estetik dəyərlərini, oxucuya, dinləyiciyə, tamaşaçıya ötürəcəyi zövqü-səfanı göz önündə, könül içində tutaraq qələm çalmışam. Belə bir söz var, deyərlər, “Əllə işləyən fəhlə, əllə və ağılla işləyən usta, əl, ağıl və könüllə işləyən sənətkardır”. Özümə sənətkar deyəcək deyiləm, ancaq hesab edirəm, ən azı ibtidai statusda da qalmamışam. Necə deyərlər, kağıza qələmi sənətə, sənətkarlarımıza, başqa sözlə, ustadlara, klassikaya sayğımı kəm etməyərək endirmişəm. Daha konkret olsaq, 50 yaşa varıncayadək, bir sıra İLKlərə imza atmaq, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyini yaratmaq, çoxsaylı kitabların yazarı, həmyazarı, tərtibçisi, redaktoru, önsöz yazarı olmaq nəsibim olub. “Türk dünyasında ədəbiyyat... Ədəbiyyatda Türk dünyası...” mövzusunu Azərbaycan Yazıçılarının Qurultayının, belə demək mümkünsə, daimi gündəliyinə gətimişəm. Anar müəllim, bu məruzənin birincisi haqqında model məruzə tərifini verib və artıq son iki Qurultayda məruzəm olub; bunlardan öncə isə “Ədəbiyyat qəzeti” üzrə məruzəçi olmuşam. Çoxsaylı səfərlərim, çoxsaylı konfrans, simpozium, yarışma təşkil etməyim olub, neçə-neçə gənc istedadın ilk kövrək addımlarında əlindən-qolundan tutmağım, ürək-dirək verməyim, irəli çəkməyim olub. Nə yaxşı ki, olub, yoxsa, ömür məzmunsuz olardı, elə deyilmi? Və nə yaxşı ki, o əldən tutmaları, ilk dəfə çap etmələri, ilk yazılarını, qızılcıq çıxardırmış kimi qırmızı qələmlə redaktə etmələri... qədirbilən gənclərimiz özləri yada salır... yoxsa, şükür Tanrıya biz belə şeylərin “uçot”unu aparmırıq ha...
- Sizi Azərbaycanda yetərincə yaxşı tanıyırlar. Yəni istər ədəbi mühitdə, istərsə də ictimai həyatda məşhursunuz. Məşhur olmağın yaxşı və pis tərəfi nədir. Ümumiyyətlə pis tərəfi varmı?
- Siz belə yaraşdırırsız, var olun. Mən bu yerdə özümdən deyil, gənəl olaraq danışsam, yaxşıdır. Ünlü olmağın siz vurğuladığınız hər iki tərəfi vardır. Bəlkə də, pis tərəfi deməyək, məsuliyyətli tərəfi var. Oxucu, dinləyici, nə bilim, qohum-qonşu və b. sənə inanır, səndən umur, sənə yüksək əyar yaraşdırırsa, o əyarı doğrultmaq zorundasan; yaxud o əyarı zədələməməlisən, səmimi, xəlqi duyğularının yanısıra, bacarıqlı, güvənli olmalısan. Bu da elə “halva-halva deyincə ağız şirin olmur” misalı ilə desək, elə-belə olmur, ömür qoymalısan, vaxt ayırmalısan, sözünə, özünə sıradan biri kimi davranmadan, çəki-düzən verməlisən... Bir də, bilirsiz, məşhur olmağı istəməklə məşhur olunmaz, məncə. İnsan öz işiylə məşğul olur, əgər vicdanlı, üfüq genişliyi və məzmun dərinliyi ilə çalışır, yazır-pozursa, bir də baxır sürəc özü onu ünlü qılıb...
- Dostoyevski deyirdi: “Əsl böyük insanlar bu dünyada böyük kədəri duymalıdırlar”. Sizcə zəmanəmizin böyük kədəri nədir?
- Bizim nəsil - ədəbiyyat planında götürsək, 90-cılar nəsli kədərin, ağrı-acının dibini görüb. Böyük kədəri görmüşük biz. Təsəvvür edin: dövlət müstəqilliyini qazanmaq üçün necə və neçə can qurban gedib, əliyalın oğullarımız “And” yazaraq, and içərək “millət yolu, haqq yolu”ndan geri dönməyib və şəhid olub! Sonra müstəqilliyin bərpasını həzm edə bilməyən keçmiş imperiyanın inersiya ilə davam edən qurum-quruluşları, zəhərli beyinlər erməniləri maşa kimi qullanıb, müstəqilliyimizi, el diliylə desək, burnumuzdan töküblər. Xocalı Soyqırımı baş verib, işğallar olub, ən azı 9 şəhər, 300-dən artıq kəndimiz görünməmiş vandallığa məruz qalıb... Bax, bunlar yalnız bir millətin, bir ölkənin başına gələnlər deyil; bunlar hələ də mövcud olan faşizmi, ədalətsiz dünya düzənini, haqsızla haqlının eyni tutulması kimi bəşəri neqativləri göstərir. Yaxşı, havadarları dəstək dururdu-dururdu, bəs bu, ömrü boyu bizdən yaxşılıqdan başqa pislik görməyən “mədəni”, “ən qədim millət” niyə adamlıqdan çıxırdı, niyə hamilə qadının qarnına diri pişik balaları doldururdu, atanın yanında qızına, qardaşın yanında bacısına, ərin yanında arvadına təcavüz edirdi?! Və bu qədər urvatsızlıqlardan sonra – gec də olsa, başlarına haqq etdikləri Dəmir Yumruq enəndən sonra da, erməniləri süddən çıxmış ağ qaşıq kimi göstərmə cəhdlərinə nə deyəsən?.. Bu mövzu yaralı yerimizdir, yenə özümü ələ almağa çalışıram, ancaq keşkə nə belə kədər olaydı, nə o kədərin yazdırdıqları...
- M.Ə.Sabir deyirdi ki, “Sabir çörəksiz qalar, Nizamisiz yaşaya bilməz!” Cek London isə yazırdı: “Böyük şair həmişə özündən daha böyük başqa bir şairə hörmət etməlidir”. Bəs sizin üçün böyük şair kimdir? Əkbər Qoşalı hansı şairsiz yaşaya bilməz?
-Böyük şair böyükürəkli, üfüqügeniş, yazdıqlarının anlamı dərin olan şairdir yəqin. Deyərlər, şair, yazıçı öz dövrünün səlnaməçisidir həm də. Əlavə edək, əsil şair, yazıçı, ümumən, yaradıcı insan gələcəyə şəkil verəndir. Bir də keçmiş var axı... Keçmişi yalnız tarixçilərə buraxmaq olmaz, elə deyilmi? Sənətin, o cümlədən, söz sənətinin gücü, qüdrəti bütün zamanlara sirayət edə bilməsindədir zatən. Qaldı, o salam-sayğı məsələsinə, yuxarıda da vurğuladığımız kimi, özündən öncəki ədəbi yola, mədəni irsə vaqif olmadan havadan yazmaq nəyə yarar? Köksüz ağac kimi olmamalıdır şairin sözü... Əlbəttə, təzə söz deməli, əlbəttə, yenilik gətirməlidir o; ancaq o yenilik, o təzə söz doğma mədəniyyət iqlimində mayalanmasa, tutmaz, göyərməz... Mənim böyük adaşım Aşıq Əkbər (Cəfərov) demiş: “Sancıldım yurdum göyərdim, bitdim”... “Ana ürəyi, dağ çiçəyi” siqlətiylə, “Xarıbülbül Şuşadan başqa yerdə bitmir” yaraşdırması kimi bir qutsalca duyğu-düşüncə ilə yanaşınca, aşığın dediyi, o “sancılan” üzüm tingi, nar çubuğu və hətta ox da olsa, ancaq öz ana torpağımızda, ata iqlimimizdə bitə bilər...
- Şair və siyasət – buna necə baxırsınız?
-Bizim 90-cılar ədəbi nəslinə mənsub yazarların önəmli bir hissəsi ədəbi yazılardan daha çox siyasi yazılarla çıxış etmə durumunda olub. Bu, bizim nəslin qədəriydi... Şairin siyasətdə olmasından heç kimə ziyan yoxdur, siyasətçi isə heç zaman şair ola bilməz.
- Vaxtilə M.S.Ordubadi yazırdı: “Öz dilində şeiri olmayan xalqın nəyi ola bilər. Bir xalqın dil mədəniyyətini yaradan onun ədəbiyyatıdır”. Hazırda bizdə şeir, ümumiyyətlə ədəbiyyat hansı səviyyədədir?
-Haqlısız, dillə bağlı qayğıların çözümünü xalq daha çox şair-yazıçıdan umur, rəsmi müraciətlər üçün də məhz söz adamlarının irəli durmasını uyğun görürür. Dərd ondadır, bizim bəzi yeni nəsil əli qələmlilər sözlə hoqqa çıxarmaqla yeni söz demə kimi məzmunsuz girişimdə bulunur. Bəzi “məhsuldar” şair, yazıçı, jurnalistlər var, deyirsən, dili ilk növbədə elə bunların özündən qorumaq lazımdır. Bir də doğma dildə səlis danışmaq, yazmaq işin “şəriət qat”ıdır, gərək o sözlərlə yaxşı anlamlar çatdırmağı, necə deyərlər, yaxşı söz deməyi bacarasan; dilə söz qazandırasan, sözə yeni anlamlar yükləyə biləsən, unudulmuş sözlərimizi dövriyyəyə qaytarmağı bacarasan, xeyirli yeniliklər yaradasan...
- Jan Kaktonun “Biz şairlər həmişə doğru danışan yalançılarıq” fikrinə münasibətiniz?
-Gəlin biz o sözün doğru hissəsini götürək, yalançılıq hissəsinisə xeyrə yozaq.
- Yaxşı şair olmağın sirrini hərə bir şeydə görür. Məsələn, Nikolay Fomiçevə görə, “yaxşı şair olmaq üçün gözəlliyin təbiətini anlamaq lazımdır”. Bəs siz necə düşünürsünüz, yaxşı şair olmaq üçün nə etmək lazımdır?
-Bu əla sözdür: gözəliyin təbiətini anlamaq! “Gözəlliyin təbiəti” üzərinə cild-cild kitablar yazmaq olar, bir müsahibə boyu bu barədə nə qədər danışa bilərik, bilmirəm. Gözəlliyin təbiətini anlamaq, elə kainatın ruhunu anlamağa xidmət edir. Yaxşı şair təbiri, tərifi də, gözəllikdən gözəl yazmağın yanısıra idraklı yazmaqdır. Əlbəttə, şair şeir yazarkən sosiloji araşdırmaçı deyil, kulturoloji tədqiqatla məşğul olmur yaxud təbiətşünaslıq etmir; o,məhz gözəlliyin təbiətini poetik dillə ifadə edə bildiyi üçün yaxşı şairdir. Fikir verirsiz, əsl şair, filosof şair deyilmir bu yerdə, yaxşı şair deyilir. Yaxşı şair elə gözəlliyi Tanrının yaxşılığı, lütfü olaraq görən şairdir... Bizim türk təfəkkürümüz Tanrı sözü ilə yanaşı məhz yaxşılığı təsəvvür edir, yamanlığı deyil... Yamanlıq Tanrıdan aşağı kateqoriyaların hadisəsidir...
- Məhmət Əmin Yurdaqul yazır:
“Burax məni haykırayım, susarsam sən matəm et;
Unutma ki, şairləri haykırmayan bir millət
Sevənləri torpaq olmuş öksüz cocuq kimidir”.
Necə düşünürsünüz, bu gün şairlərimiz haykıra bilirlərmi?
- Çətin sualdır... O hayqırışı Türk dünyasıncamı götürməliyik, “bugün” qavramını sırf bu günümüzün özü boydamı, yoxsa, ən azı müstəqilliyimizin yaşınca – bir qərinəmi götürməliyik?.. Azərbaycan şairinin hayqırışı hazırda daha çox Təbriz, Güney kodlu, mövzulu və bütövlük mahiyyətlidir. Özəlliklə, Azərbaycanın Güneyindəki fədakar şairlərimizin hayqırışına dərin sayğılar olsun, eşq olsun! Biz müstəqil respublikada yaşayırıq, bizim yazıb-yaratmağımıza nə var? Bizdə hayqırış daha çox 30-cu və 70-80-ci illərdə olub, 90-cı illərdə öz məntiqi yekununu bulub. Özəlliklə Xəlil Rza Ulutürkün adını örnək olaraq çəkə bilərik. Susmayan ustadlarımızın ruhu şad, yaşayan şairilərimizin qələmi iti olsun!
- Dostoyevski deyirdi: “Yazıçının ən böyük bacarığı pozmağı bacarmaqdır. Kim onu bacarırsa, kim özününkünü pozmaq iqtidarındadırsa, o, uzağa gedə biləcək”. Sizə elə gəlmirmi ki, bu gün yazıçılarımız ancaq yazmaqla məşğuldurlar. Yəni heç kim yazdığını pozmaq istəmir. Ona görə də az oxunur, az sevilirlər.
-Bizdə toplumun , belə demək olarsa, ədəbiyyatla nəfəs alma dönəmləri olub, elə bilirəm, o dalğa yenə qayıtmaqdadır. Ona görə də oxunma, sevilmə məsələlərinin qiymətləndirilməsi xeyli şərtidir. Bilgisayarla işlədiyimiz çağımızda pozmaq, yerdəyişdirmək, calamaq indi texniki məzmundur, İKT-nin indiki inkişaf aşamasında işin bu tərəfi çox qolaydır. Dostoyevskinin sözü, yəqin, texniki məzmundan yuxarıdadır, ancaq bu da var ki, onun qaçaraq həyatı, borclarını ödəmək üçün dərgilərə vaxtlı-vaxtında əsər çatdırıb, qonorar almalı olması və s. onun özünün pozmaqla barədə çox az uğraşdığını deməyə güclü ehtimal yaradır. Olsun ki, həyatına bir az nizam gəldikdən sonra, yaxud ömrünün son illərində öz yazdıqlarını səf-nəzər edincə bu fikrə gəlib.
Dostoyevski Dostoyevskidir, adı dünyanın ən çox oxuduğu yazıçıların ön sıralarında gəlir və bəlkə də, oxucu onun kimi düşünmür, “nə yaxşı ki Dostoyevskinin pozmağa vaxtı, macalı olmayıb” deyə düşünür...
Eldə bir söz var: “Yanlış da bir çeşnidir. Bu öz yerində. Mənim bir iş yoldaşım vardı, irihəcmli əsərlərdən söz düşərkən deyirdi, (indi adını çəkməyim) filan Xalq yazıçısı qəhrəmanını ata mindirmək üçün 40 səhifə yazıb... Bax bu yerdə yazıçının özünün qıymamazlıq edib, pozmadığı yerləri redaktorunun pozmaq yetkisi, nüfuzu olmalıdır. Həcm məsələsi daha çox qonorarla bağlı məsələ kimi gəlir mənə. Bir də nəsihətnamələrdə detallara varma ola bilər. Bizim çağımızda uzun-uzadı yazmağa nə hacət?.. Uzun yazmamısansa, uzun-uzadı pozmağa da ehtiyac olmayacaq, elə deyilmi? Uzunçuluq bir təfəkkür “hadisə”si olaraq pozmaqla düzələsidirmi, bilmirəm, çünki o kökündən ədəbi-bədii pozuculuq aktıdır... Uzunçuluq barəsində düşünərkən ağlıma həmişə Türküstanlı böyük filosof, bilgin Farabinin “Uzun danışanı qısa dinləmək lazımdır” fikri gəlir... Bundan artıq yoruma gərək yox…
- Söz nədir, poeziya nədir, şair şəxsiyyəti nədir? Niyə hər şair həm də şəxsiyyət ola bilmir?
- Dünya şairlərinin Baş komandanı NİZAMİ necə deyirdi? –
“Dünya yaranan gündən qələmin ilkin sözü -
Varlıq səhifəsində sözün özüdür, özü.
Açılanda varlığın sirli pərdəsi əzəl,
Söz oldu bu, cahanda cilvələnən ilk gözəl.
Ürək sözə dil açdı, dedi ki: "Ver mənə can",
Yoxsa, yolmu tapardı bu cansız bədənə can?!
Yer üzünə incini sözlə saçıbdır qələm,
Kainatın gözünü sözlə açıbdır qələm.
Dünyaya sözdü şərəf, gör ki, nədir qiyməti,
Danışmaqla, yazmaqla itməz qədir-qiyməti.
Söz eşqin lüğətində öz canımızdır bizim,
Biz - sözük, görkəmimiz - eyvanımızdır bizim”.
NİZAMİnin mövzusuna müraciət edib, ondan geri qalmayan söz söyləmiş başqa bir dühamız FÜZULİ nə deyirdi? –
“Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz,
Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz”.
Füzulinin bu beyitlə başlayan ünlü “Söz” qəzəli, elə sözün poetik tərifi, açması, izahı deyilmi?..
Füzuli həm də sözün canı olduğunu deyirdi. Görün necə gözəli ifadə edir,
“Can sözdür, əgər bilirsə insan, Sözdür ki, deyirlər özgədir can”.
Sözü yaradıb, yaşatmağı böyük örnəklərini dühalarımız bacarıb...
Şah babamız Xətaisə belə deyirdi:
“Sözünü bir söyləyənin
Sözünü edər sağ bir söz.
Pir nəfəsin dinləyəninY
üzünü edər ağ bir söz.
Söz vardır kəsdirər başı,
Söz vardır kəsər savaşı.
Söz vardır ağulu aşı
Bal ilən edər yağ bir söz”.
Şeirə gəldikdə isə... ədəbiyyat şeirlə başlayıb. Ədəbiyyatı biz söz sənəti olaraq öyrənmişik, bilmişik. Yəhya Kamal Bəyatlı şeir haqqında “Bildiyimiz musiqidən fərqli bir musiqi” cümləsini qurmuşdu; Cahit Sıtqı Tarançı isə şeiri “sözlərlə gözəl şəkillər yaratmaq sənəti” olaraq, yenə qardaş ölkənin ünlü klassiklərindən Nəcib Fazıl Qısakürək şeiri “Mütləq həqiqəti axtarış işidir” deyə tərif etmişdi. Bizim şeir dediyimizə yunanlar poeziya deyib. Yunanlar bu qavramla nəyi ifadə edirdi? – “Dilin anlam, səs, ritm elementlərini bəlli nizam içində istifadə” poeziya adlandırılırdı.
Uzun sözün qısası, poeziya hər hansı bir hadisəni, yaxud fikri adilikdən sıyrılmış bir şəkildə ifadə etmə sənətidir. İndi özünüz təsəvvür edin, klassiklərin, bilginlərin sözə, şeirə belə yüksək qiymət, dəyər, tərif verdikləri halda, şairin şəxsiyyəti necə olmalıdır? Şair iki cüt, bir tək sözü bəlli qayda-qanunla yazan adam ola bilməz, təbii. Şair ayrı bir adam növü deyil, irq deyil, əksinə ayırmayan, bölməyən, birləşdirən hadisədir. Şairə hadisə deməyim söz tapmamaqdan deyil, illa belə yaraşdığını düşündüyümdəndir. XX yüzildə bizdə ümumxalq məhəbbəti qazanmış bəlli şair obrazları olub: Cavid Əfəndi, Səməd Vurğun və b. XX yüzilin sonu, XXI yüzilin başlarında çağdaşımız Zəlimxan Yaqub (əlbəttə, yalnız o deyil, bir neçə başqa şairimiz də) öz şair obrazı ilə meydanlarda və könüllərdə oldu. Bu adları birləşdirən ən ümumi cəhətlər, amillər nələrdir? - Əlləri, könülləri və qapıları açıq olmaq! Şair xeyirxah deyilsə, o, öz şair şəxsiyyətini yalnız istedadla doğrulda bilməz...
- Latın Amerikası yazıçısı Varqas Lyosa yazır ki, ədəbiyyat gerçək həyatdan daxilən narazı olmağın məhsuludur. Bu fikrə sizin münasibətiniz necədir?
- Sözün, poeziyanın, şairin haqqında bir öncəki sualda danışdıqlarımız, elə ümumən ədəbiyyat haqqında və bu sualınızın cavabı olaraq da keçərli sözlər misalındadır. Əgər hər şey qaydasında, nizamındadırsa, daha onda niyə yazasan ki? Yazsan da, tərənnüm olacaq. Tərənnüm də, gözəlləmə də ədəbiyyat aktıdır, ancaq özləm, özündə, toplumda, dünyada çatışmazlıqlar, əlçatmazlıqlar, ünyetməzliklər, gözgörməzliklər olmasa, şairin təbi coşarmı, yazıçının əli qələm axtararmı heç?.. Dinc dövrlər üçün digər yaradıcılıq sahələri daha təsirli olar bilər, özəlliklə, təsvirçilər. Və ən təlatümlü dönəmsə insanın öz içindəki təlatümdür...
- Puşkin öz əsərləri barədə belə demişdir: “Yazdıqlarımın bəzisi bir töhmət kimi vicdanımı sıxır”. Sizin necə, nə vaxtsa yazdığınız belə əsər varmı? Ümumiyyətlə, elə əsəriniz varmı ki, ondan imtina etmək istərdiniz?
- Vicdanıma ləkə sürəcək yazım yoxdur, şükür Tanrıya. Vurğun demiş: “Vicdan dedikləri bir həqiqətdir, Beşiyi, məzarı əbədiyyətdir”... Bilirsiz, bizim ədəbi yaradıcılığa başladığımız 90-cı illər imperiyanın dağılması, totalitar rejimin süqutu illərinə dəng gəldi. Sovetlər dağıldı və Tanrı bizi ürəyimiz istəməyəni yazmaq əzabından, yaxud soyuq Sibirdə zindan küncündən qurtarmış oldu... İnşallah, sağ əlimiz Güneyli şairlərimizin başına...
- Geniş auditoriya qarşısında ilk dəfə şeir oxuduğunuz vaxtı necə xatırlayırsınız?
-Geniş auditoriya qarşısında şeir oxuduğum ilk günü bu dəm yadıma sala bilmirəm, doğrusu... Ölkə içində və qardaş ölkələrdə fərqli auditoriyalar qarşısında dəfələrlə şeirlər oxumuşam. Ən həyəcanlı günlərimdən biri Ərbildə - II Türkman Qurultayında çıxış edərkən olub. Bu yanılmıramsa, 2000-ci ildə olub. Bilirsiz, kilometrlərlə uzaqda, başqa ölkədə sənin dilində danışan, eynən sənin kimi bir topluluqla rastlaşırsan və üstəlik, dünyanın dörd tərəfinə səpələnmiş İraqlı soydaşlarının Qurultayında sənə söz verirlər, “Azərbaycandan gəlmiş” - deyə təqdim edirlər... Həyəcanlanmamaq əldə deyil. Doğrudur, o tədbir ədəbi tədbir, o çıxış da şeir-sənətlə bağlı deyildi, ancaq həyəcan nitqimə, duyğularıma, sözlərimə elə yüklənmişdi, ictimai-siyasi məzmun orda tam bir poetik ricət qazanmışdı... Yeri gəlmişkən, bizlər əlimizi İraqlı qardaş-bacılarımıza daha qüvvətli şəkildə uzatmalı, onları əsla unutmamalıyıq.
- Dəfələrlə şahidi olmuşdum ki, Xalq şairi Zəlimxan Yaqubdan yaradıcılıq planları haqqında soruşanda deyirdi ki, mən planla işləmirəm. İlahidən nə gəlir, onu da yazıram, qarşıma məqsəd qoymuram ki, sabah bu mövzuda, o biri gün başqa mövzuda əsər yazacam. Ancaq elə şair və yazıçılar da olur ki, hətta bir neçə il öncə üçün yaradıcılıq planları barədə proqnoz verir. Yaradıcılıq və plan – bu iki məfhuma bir yerdə necə baxırsınız? Ümumiyyətlə, bu cür planla yazanlara, hətta bir neçə il sonra üçün də plan-proqnoz verən yaradıcı adamlara münasibətiniz necədir?
- Rəhmətlik Zəlimxan müəllimin sözünün qüvvəti akademik Nizami Cəfərov da deyir, “Mən epos təfəkkürlü insanam, planla iş görmürəm, qarşıma nə iş çıxır onunla məşğul oluram”. “Epos təfəkkürü” sözündən çox xoşum gəlir və yeri gəldikcə çıxışlarımda, yazılarımda işlədirəm. Mən Xalq şairimizin də, Millət vəkili, akademikimizin də fikrinə şərikəm. Bizim həyat tərzimiz genetik kodlarımızdan xali deyil. Olsun ki, burada yaddaş qatlarımızdakı fəthlər suxuru, uzaq səfərlər özləmi, yurda “ruh bədənə qayıdan kimi” qayıtmaq sevdası da təsirsiz ötüşməyib. Bizim plansızlığımız başı soyuqluq deyil, öz yoluna, öz könlünə, öz vicdanına güvəndir və ən əsası kainatın ruhuna, Tanrının nəzərinə inamın təntənəsidir!
- Dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatov yazırdı: “Bəzən bir adamın şəxsi taleyi, ondan çıxarılan nəticənin qiyməti o qədər yüksək, əhatə dairəsi o qədər geniş olur ki, bir adamın başına gələnləri o dövrdə yaşayan bütün adamlara, hətta ondan çox-çox sonralar dünyaya gələnlərə də şamil eləyə bilirsən”. Bu mənada Əkbər Qoşalının taleyi necədir?
-Ustad necə də doğru deyib! Bax bu, yaddaş suxurlaşması, düşüncənin landşaftı, fikrin relyefi haqqında eşitdiklərimizin böyük qırğız yazıçısının sözləri ilə də təsbit olunmasıdır. Şair, yazıçı yalnız özünü ifadə etmir, yaddaşındakıları da təcalla etdirir və Çingiz ağanın verdiyi qiymətə uyğun qələm adamları da artıq özü bir istinadgaha çevrilir.
Qaldı ki, mən öz taleyim haqqında nə deyə bilərəm? Bir şeyin ki adı tale ola, o bizim öz əlimizdədirmi? Üstəlik, epos təfəkküründən danışdıq bayaq. Bu suallara cavab axtarışları bir qədər ədəbiyyatdan kənara - dinə, təriqətə gedib çıxır. Məsələn, bir İslam bilgini, bir ruhani tale ilə bağlı sualın cavabını “Ayətul kürsü” ilə gözəl bir şəkildə yorumlaya bilər, hər şeyin Yaradanın hökmündə olduğunu açıqlaya bilər: “Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir”... Və yalnız o, “zülmətdən çıxardıb işığa tərəf yönəldər”...
- Nyuton deyirdi: “Mənim başqalarından uzaq görməyimin səbəbi nəhənglərin çiynində dayanmağım olmuşdur”. Bəs Sizin bu qədər şöhrət tapmağınızın, bütün Türk dünyasında sevilməyinizin səbəbi nədədir?
-Belə dəyərləndirmə sizin könlünüzün gözəlliyidir, siz elə görürsüz, sağ olun! Türk dünyasında tanınır olmaq şərəflidir, əlbəttə, şərəli olduğu qədər də məsuliyyətlidir. Əgər bir balaca tanınmışlıq, şöhrət varsa, o, plan-proqramla olmayıb, bayaq danışdığımız kimi, epos təfəkkürü ilə çalışmağımızın sonucunda belə alınıb. Tanrı utandırmasın!
- Şöhrətli adamların şöhrətinə müvafiq gələn daha çox nədir: dərd, yoxsa sevinc?
- Şöhrətdə nə dərd, nə sevinc axtarmayaq, məncə. Şöhrət universal kateqoriyadır. Bilirsiz, elə elmi kəşflər olur, onun nəticəsi bəşəriyyətə fəlakət gətirir, hansı ki o kəşfi edən alimin niyyəti fəlakət olmayıb əsla. Tanrı o cür fəlakətli elmi kəşfi niyyətli birinə verməzdi, yəqin. Yəni həmin elmi kəşfdən sui-istifadə edilib. Örnəyi, bir elmi yenilik atom elektrik stansiyası yerinə atom bombasına dönüşdürülüb... Şöhrət də belə həssas kateqoriyadır, o şöhrəti sənə şöhrət qazandıran nəsnələrə, yaradıcılığa, sənətə yatırım etsən, əladır; amma “bir addım o yana”sından Tanrı qorusun!
- Başdan-başa fikir, düşüncə olan dünyadan baş açmaq asandırmı?
- Bir şərqidə necə deyilir? - “Dünya köhnə dünyadır, Sevgiləri təzədir”... Dünyadan baş açmaq sürəci min illərdir sürür, hələ neçə açılmamış səhifə, əl yetməmiş qat durur... Kainatın sirrinə tam vaqif olmaq insanoğluna qismət olacaqmı, bilmirəm. Ancaq insanoğlunun yaradılışdan fitrəti belədir: aramaq, axtarmaq... Aşıq Veysəl demiş “Uzun, incə bir yoldayıq, Yürüyürük gündüz-gecə”...
- Xalq şairi Zəlimxan Yaqub şeirlərinin birində yazır ki:
Kim gədədi gədəsindən danışar,
Kim dədədi dədəsindən danışar.
Dünənindən, sabahından xəbərsiz,
Öz vaxtından, vədəsindən danışar.
Siz necə düşünürsünüz, dünyada gədələr çoxdur, yoxsa dədələr?
- Bu misralar dilimin əzbəridir. Ustadın bu dördlüyünü aforizm kimi tez-tez işlədirəm. O qədər çox ehtiyac olur ki bu sözün energetikasına... Keşkə də, dədələr çox olsaydı...
- Etiraf sizin üçün nə deməkdir? İndiyədək etiraf etdiyiniz anlar olubmu? Bu 50 illik ömrünüzdə nəyi etiraf edərdiniz? İnsan daha çox hansı halda və nəyi mütləq etiraf etməlidir?
- Etirafı ayıb saymıram, uduzmazlıq saymıram, tam tərsinə nəciblik əlaməti kimi dəyərləndirirəm. Əlbəttə, özümün də etiraflarım olub; mənə etiraf edənlər də olub. Həssas mövzuların öz zamanı, zamanların da öz mövzuları, etirafları var; bir də “Hər sözün öz adamı, hər adamın öz sözü var” olduğuna inansaq, etirafı da etiraf qanana etməlisən. Bir adam ki o etirafı əlinə-üzünə bulaşdıracaq, o heç etirafa layiq deyil...
- Siz çox dinamik bir adamsınız. Demək olar ki, hər gün müxtəlif görüşlərdə, yubiley və digər tədbirlərdə iştirak edir, müxtəlif mətbuat orqanlarında, az qala, hər gün aktual mövzularda məqalələrinizi oxuyuruq. Bütün bunlardan sonra mütaliəyə və yaradıcılığa necə vaxt çatdırırsınız? Ümumiyyətlə, vaxt sizin üçün nə deməkdir?
-Vaxtın tərifindəki iqtisadi amili daha çox ifadə edən “Vaxt qızıldır” deyimini xatırlatmaq istərdim. Əlbəttə, vaxt qızıldır, amma bizim yanaşmamızda iqtisadi xarakter, maddi-məzmun nəzərdə tutulmur; “keşkələr”imiz nəzərdə tutulur – bunu vaxtında oxuya bilsəydim, onu ürəyim istəyəndə görə bilsəydim, ora istədiyim vaxt gedə bilsəydim, bu mövzunu işləyə, kitabını yaza bilsəydim və s... Bəlkə, qıraqdan elə görünür ki, mən vaxtı çox yaxşı bölüşdürürəm, hər şeyə vaxt tapıram, nə bilim... QABİL deyirdi, “Gedən yerim olaydı...” Mən də deyirəm ki, Tanrı günaha yazmasın,“Gedən vaxtım olaydı”...
- N.F.Qısakürək belə bir fikir söyləmişdir: “Cəmiyyət öz daxili dünyasında yatır, amma yuxusunu şairlər görür, yozur”. Bu gün bizim cəmiyyətin yuxusunu hansı səmtə yozmaq olar?
-Toplumumuzun yuxusunu xeyrə yozuram. Ustad necə deyirdi? -
Yeni düzən, yeni mizan qurandı,
İlk andımız, son andımız Turandı,
Soraq verən Peyğəmbərdi, “Quran”dı,
Nə yozulsa, xeyrə yozum olacaq,
Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!
Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Dinlənəcək Oğuzxanlar, Bilgələr,
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!
Ustadın ruhu şad olsun, onun bu iki bəndi də sualınıza cavab olsun!
- P.Neruda yazır: “İlhama bu qədər bel bağlamaq olmazmış. Məni zorla görünən cığırlarla ancaq şüur irəli aparmalıdır”. Siz necə düşünürsünüz, yaradıcı adam üçün təkcə ilham yetərlidirmi?
-Tam bu sualın cavabı olmasa da, söz, poeziya, şair taleyi haqqında danışarkən, elə bilirəm, bu sualı da bir xeyli əhatə etmiş olduq. Pablo Nerudanın öz sözləri ilə desək, “Əbədi küləklər məmləkəti”nin şairi doğru deyir: şüursuz ilham, ilhamsız şüur bütövlüyü təcalla etdirə bilməz. Bunun biri olmadan o biri yetim qalar. Zatən şüursuz birini ilhamın necə qanadlandırdığını təsəvvür etmək çətindir... Biz övliya deyilik, peyğəmbər deyilik ki vəhylə hərəkət edək. Əsl şairlər haqqında adətən vergili sözü işləndiyini bilirik; ancaq vergili şair kimi tanıdığımız hansı şairimiz anlaqsız olub ki?.. Şairin təzadları, dilemmaları, suallarının cavablarını üstələdiyi anlar olur – ayrı-ayrı şeirlərdə bunu görürük; ancaq o məqamlardan qurtulan, cavab bulan da elə yenə şairin özü olur...
- Çingiz Aytmatovun belə bir fikri var: “Bu cavanlara yazığım gəlir. Onlar öz insanlıq sirlərinə necə yetə biləcəklər ki, onların heç birinin heç olmasa xəyalən Tanrı olmaq dərəcəsinə yüksəlmək üçün heç bir imkanları yoxdur”. Siz necə düşünürsünüz?
-Çingiz Aytmatovun ruhu şad olsun, onun yaşı, təcrübəsi və dünyagörüşü “Tanrı olmaq dərəcəsinə yüksəlmək” kimi bir cümlə qurmağa əsas verirmiş. Elə bilirəm, “Bizə şah damarımızdan daha yaxın olan” Tanrını unutmamaq uğurlu əsər yaratmaq üçün inamlı və imanlı bir əsasdır. Siz xəyalən belə təsəvvür edin, Çingiz ağanın bu iddialı cümləsini NİZAMİ, NƏVAİ, FÜZULİ cavablandırası olsa, necə cavab verərdi – daha doğrusu, sualın qoyuluşundan razı qalardımı? Ancaq bizim keçmişdə öyrəndiklərimizdən çıxış etsək, NƏSİMİ belə bir sualı əməlli-başlı cavablandırardı. Di gəl gör, son illər NƏSİMİ ilə bağlı yeni araşdırmalar, onun əsərlərinin yeni yorumları NƏSİMİni də, belə möhtəməl suallara cavabda NİZAMİ-FÜZULİ xəttinə aparıb çıxarır...
Hər birinin ruhuna alqış!
- Ömrün 50 ilini tamamlamaq həm də bir növ cəmiyyət qarşısında, doğmaların və əzizlərin qarşısında hesabat məqamıdır. Əkbər Qoşalı arxada qoyduğu bu 50 il barədə hesabat kimi qısaca olaraq nələri çatdırmaq istəyərdi?
- Qəliz sualdır (gülür). Təkrarçılıq eləmək istəmirəm –söhbətmizin gedişində bu barədə bir az danışdım. Daha nələri demək olar? Vətənim, dövlətim, ulusum qarşısında alnıaçığam, şükür Tanrıma! Hər hansı bir əməli çalışma sahəsinin mənsubu üçün bu ən yaxşı ömür-gün açıqlaması sayılar, yəqin.
Qələm adamı üçün “nə yaratmısan?” sualı da var, təbii. Yazdıqlarımı hansısa özəlliyə görə fərqləndirmək istəməzdim – onların hamısı mənimçün əzizdir; ancaq illa fərqləndirmək lazım olsa, “Dərvişin nağılı”, “Çobanbayatı” poemalarım yaradıcı ömrü fotə vermədiyimin, qələmi boşuna qaldırmadığımın isbatı ola bilər...
Salam-sayğılar, əfəndim.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
