“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

20-Cİ DƏRC

Siyahı səsləndikdən sonra Baş Hakim Baş ekspertdən Osmanlıda erməni xəyanətkarlığını sübut edən konkret faktlar istədi, təbii ki, prosesə ciddi hazırlıq getdiyindən mötəbər mənbəyə aid istənilən fakt əldə idi, fars ekspert sözügedən faktları səsləndirdi:

-Ermənilərin yaşadıqları dövlətə xəyanətlərini əks etdirən yüzlərcə fakt var. Onlar 1917-ci ildə Fələstində general Allebinin başçılıq etdiyi Antanta qoşunları tərkibində Osmanlıya qarşı vuruşublar,  Fransız qoşunlarının tərkibinə Cənub-Şərqi Anadolunun işğalında iştirak ediblər (1369 türklər yaşayan yaşayış məntəqəsini dağıdıblar), 1920-də Fransa ilə birgə Çukurovanı tutublar, öncə isə ruslarla birgə Vanı. Qafqaz cəbhəsində 250 min erməni rusların tərəfində türklərə qarşı vuruşub.

Ermənilərin türklərə yönəli xəyanətkar siyasətlərində əsas yeri isə erməni qiyamları tutur. Təkcə 1895-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Anadolu bölgəsinin 24 mühüm şəhərində erməni qiyamları baş tutub:

29 sentyabr – Divriqi, 2 oktyabr –Trabzon, 6 oktyabr – Eqin, 7 oktyabr – Dəvəli, 9 oktyabr – Akhisar, 21 oktyabr – Ərzincan, 25 oktyabr – Bitlis, 26 oktyabr – Bayburt, 27 oktyabr – Maraş, 29 oktyabr – Urfa, 30 oktyabr – Ərzurum, 2 noyabr – Diyarbəkir, 2 noyabr – Siverek, 4 noyabr –Malatya, 7 noyabr – Xarput, 9 noyabr – Ərəbkir, 15 noyabr – Merzifon,  15 noyabr – Sivas,  16 noyabr – Antep,  18 noyabr – Maraş, 22 noyabr – Muş, 3 dekabr – Kayseri, 3 dekabr – Yozqat.

Arayış səslənəndən sonra Baş Hakim yenidən müttəhimə səsləndi, onun sözünün olub olmadığını sordu, o yenə tutuquşu kimi hey günahsızlığını təkrarlayanda bir daha ekspertlərə müraciət etdi, bu zaman “erməni genosidi” anlayışına açıqlama gətirilməsi üşün 127 saylı arayışın oxunmasını xahiş etdi. Bu arayış da dərhal səsləndi.

-Osmanlının parçalanmasında ABŞ, Fransa, İngiltərə, Almaniya və Rusiya - ən əsas güc mərkəzləri maraqlı idilər, buna görə də “erməni genosidi” məsələsi də məhz bu mətbəxlərdə bişmiş qarışıq bir yeməkdir. “Erməni genosidi” ideyasının xaç atası 1913-1916-cı illərdə ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri olmuş Henri Morqentau sayılır, onu ora səfir göndərən ABŞ prezidenti Vudro Vilson demişdi ki, səni Osmanlıya səfir göndərirəm, hərçənd, tezliklə o dövlətdən əsər-əlamət qalmayacaq. Morqentau erməni komitəçisi Arsak Şmavonyanı özünə 1-ci köməkçi götürmüşdü. Amerika missionerləri həmin dönəmdə erməniləri protestant xristianları edirdi, protestantlığı qəbul edən gəncləri Amerikada oxumağa yollayırdılar, ABŞ-da antitürk kampaniyası ilə məşğul olan əsl erməni koloniyası yaradılmışdı. Guya 1915-ci ildə 600 min -1 milyon erməninin məhv edilməsi barədə isə Morqentau səfirlik dönəmi bitəndən sonra öz kitabında yazmışdı.

“Erməni genosidi” ideyasının 2-ci xaç atası İohann Lepsius olub. Missioner, alman pasportlu bu şəxs 1914-cü ildə Berlində alman-erməni cəmiyyətini də yaradıb.

3-cü əsas ideoloq isə ingilis Ceyms Brays olub. Ingilis-erməni cəmiyyətinin sədri olan bu şəxs Osmanlı ermənilərinin  protestant kilsənin himayəsinə girməsinə can atıb, 626 səhifəlik “Osmanlı imperiyasında ermənilərə münasibət” adlı kitabında saxta erməni soyqırımı iddiasını irəli sürüb. Amma müasir Ermənistanda isə ən çox alman Armin Teofil Veqner yad edilir...

Bu yerdə Baş Hakimin sağında əyləşmiş gənc hakim yerindən söz atdı:

-Bu Şaxrikyan deyən almandır, eləmi?

Baş ekspert bunu təsdiqləyib ekspertlərə mətnin oxunuşunu davam etdirmək barədə işarə verdi. Arayışın davamı oxundu:

- Guya soyqırımına şahid olduğunu iddia edən  Armin Teofil Veqner bir zamanlar ermənilərin öldürdüyü türk kəndlilərinin fotolarını türklərin öldürdüyü ermənilər kimi Avropada yayıb, bununla da böyük çaşqınlıq yaratması ilə məşhurdur. Onun  erməni təəssübkeşliyi barədə “Erməni anaları”, “Armeniada” oçerkləri çap edilib, hətta Osmanlının böyük siyası xadimi  Tələt paşanı qətlə yetirən terrorçu S. Teyleryanın məhkəməsində Veqner antihumanizm mövqeyi sərgiləyərək müdafiəçi qismində çıxış da edib.

Baş Hakim özünü saxlaya bilməyib yerindən replika atdı:

-Bu da cənab Şaxrikyanın almanı.

Arayış tamamlandı:

-Hazırda Veqnerin adına Yerevanda küçə var, onun qəbrindən götürülmüş torpaq isə Soyqırım muzeyində saxlanılır.

Bu vaxt prosesə olduqca yaxşı hazırlaşmış Baş ekspert hamiya sual etdi:

-Sual oluna bilər, Erməni soyqırımı gününü ermənilər bəs niyə məhz  aprelin 24-də qeyd edirlər? Onlar bunu Osmanlı ermənilərinin Suriyaya köçürülməsi günü adlandırırlar, əksər mənbələr də bunu iddia edirlər. Yəqin publika da bunu həqiqət sayır. Deyilmi?

Yerlərdən “bəli”, “elədir” sədaları yüksələndə Baş ekspert sözünün davamını gətirdi:

-Amma bu, həqiqəti əks etdirmir. Köçürmə may ayında olub. 24 aprel 1915-ci ildə isə erməni millətçiləri  çevriliş edib Anadoluda erməni dövləti yaratmaq istəyirdi, məndə bununla bağlı Britaniya arxivlərindən götürülmüş təkzibedilməz faktlar var, ermənilər əyləşən sıraya dap proses öncəsi bu faktları ötürmüşəm ki, məni təkzib edib vaxtımızı ala bilməsinlər. Çevriliş edəcəkləri günü ermənilər öncədən “Erməni dövlət günü” adlandırmışdılar, amma Osmanlı hökuməti bu niyyətlərindən duyuq düşüb onların niyyətlərini gözlərində qoydu, bütün  milli erməni komitələri bağlandı, həbslər həyata keçirildi.  Məlumata görə həmin gün 2345 nəfər erməni aktivisti  həbs edildi. Əlimizdə Eçmiadzin katalikosu Gevorkun həmin gün ABŞ  Prezidentinə  məktubu var, katalikos prezidentə yalvarır ki, amanın günüdür, müsəlmanlar xristianları qırır, gəl bizi xilas elə.

Baş ekspertin dəyərli çıxışı bitdikdə yaşlı hakim Baş Hakimdən söz istəyib çıxış etdi:

-Möhtərəm auditoriya. Bir belə vətəndaşını qılıncdan keçirən, satqınlıq edib bir belə torpağının əlindən çıxmasına səbəb olan bir millətə qarşı məcburən sərt tədbir həyata keçirən, bununla belə, yenə də öz humanistliyini göstərən türklərə, düzü, bu məhkəmə prosesində böyük simpatiyam yaranıb. Mən istəyirəm ki, söylədiyimi təsdiqləyən bir sənədi sizə oxuyum. İcazənizlə.

Baş Hakim buna icazə verdiyini bildirdi, amma xahiş etdi ki, kolleqası azacıq gözləsin, belə ki, prosesdə Osmanlıda erməni vəhşətlərini öz gözləri ilə görmüş iki rus hərbçisinin şahidliyinə müraciət etməyin zamanı yetişmişdi. O, xahiş etdi ki, prosein bu məqamında Çar ordusunun polkovnik-leytenantı Qryaznovun 1915-ci ildə Ərzincandakı qırğınlar haqqında raportu diktorlar tərəfindən oxunsun.

Diktor deyilən mətni oxudu:

-“Kəndlərə aparılan yollara müsəlman kəndlilərinin süngüyə keçirilmiş meyitləri, kəsilmiş bədən hissələri və dağılıb tökülmüş daxili orqanları səpələnmişdi… Əsasən qadınlar və uşaqlar! Hakimlər və sahibkarlar qətlləri təşkil etmiş, erməni ordusu onu yerinə yetirmişdir. Dərin quyular qazılmış və köməksiz insanlar heyvan kimi kəsilərək bir-birinin ardınca quyulara atılmışdır. Qətllər üçün məsuliyyət daşıyan ermənilər bir evə səksən nəfər müsəlman doldurur, sonra isə onların başlarını kəsirdi”.

Mətn bitəndə Baş Hakim növbəti mətnin oxunmasını istədi:

-İndi də xahiş edirəm ki, qanlı Ərzincan hadisələri barədə rus ordusunun generalı L. Odişelidzenin xatirələri oxunsun.

Diktor növbəti mətni oxudu:

-“11-12-mart gecələrində erməni cəlladları Ərzincan ətrafındakı ərazilərdə müsəlmanları süngülər və baltalarla qətlə yetirdilər. Bu vəhşilər öz qurbanlarını əksərən öz məşum planları məqsədi ilə qazılmış xəndəklərə atırdılar. Mənim yavərim iki yüz belə xəndək saymış və cinayətlərin üstünü açmışdı”.

Baş Hakim əsəblərini cilovlaya bilməyib hayqırdı:

-Bunun bir adı var, o ad millətçilik-filan deyil, o ad qanıçənlikdir, vəhşilikdir.

Yaşlı hakim də onun sözlərini təkrarladı, sonra isə Baş Hakimin icazəsi ilə bayaq vəd verdiyi sənədi çıxarıb oxumağa başladı:

-“Osmanlı dövlətinin 27 may 1915-ci il Təhcir , yəni köçürülmə qanunu.

1. Köçürülməsi lazım bilinən ermənilər bütün heyvan və daşına bilinəcək əmlaklarını özləri ilə apara biləcəklər;

2.Onlar gedəcəkləri yerlərə qədər təhlükəsiz şəkildə aparılacaqlar:

3.Yollarda onların rahatlıqları, can və mal təhlükəsizlikləri təmin olunacaq;

4.Getdikləri yerlərdə onların tam yerləşdirilmələrinə qədər güzəranlarını və yeyib-işməklərini təmin etmək üçün hər cür yardım ediləcəkdir;

5.Onlar ən əlverişlı şəhər və kənd zonalarında yerləşdiriləcəklər;

6.Maddi vəziyyətlərindən asılı olaraq onlara maddiyyat ödəniləcəkdir;

7.Hökumət tərəfindən onlara ev tikiləcəkdir;

8.Əkinçiliklə məşğul olanlar, sənətkarlar istənilən texnika və materiallarla təmin olunacaqlar;

9.Boşaldılan şəhər və qəsəbələrdə ermənilərə aid daşınmaz əmlakın siyahısı tutulacaq, onların qiymətləri müəyyənləşəcək, bu miqdarda pul köçürülülənlərə ödənəcək;

10.Onların istifadəsində olmuş dükanlar, fabriklər, anbarlar, zeytunluq, tutluq, meyvə bağları icarəyə veriləcək, gələn gəlir həmin köçürülən mal sahiblərinə veriləcək.

Hakim sənədi oxuyub bitirib çıxışına ara verdi, auditoriya alqış ucaltdı, sonra hakim davam etdi:

-Hörmətli auditoriya, həmin dövrdə Osmanlı çox ağır müharibə şəraitindəydi, ölkədə böhran hər sahədə özünü göstərirdi. Köçürülməyə müharibə, sərt qış, yol və daşıma vasitələrinin azlığı, qida və dərman çatışmazlığı  ciddi əngəl törətdilər. Buna görə də insan itkilərini anlaşıqlı qarşılamaq bizim borcumuzdur. Erməni mənbələri 3 milyon öləndən dəm vurur. Amma Osmanlının Daxili İşlər Nazirliyinin 7 dekabr 1916-cı ildə Baş Nazirliyə verdiyi raporta görə cəmi 703000 nəfər köçürülmüş, bunlardan 300000-i yollarda və yeni yaşayış məskənlərində ölmüşdür. Erməni genosidi deyilən şey məhz budur, əziz auditoriya.

Yaşlı hakimin çıxışından sonra müttəhimlər sırasındakı səs-küy bir müddət səngimədi. Baş Hakim orada əyləşənləri ədəb-ərkana dəvət edib bildirdi ki, çox sayda əcnəbi müəllif erməni genosidi məsələsinə, türk-erməni münasibətlərinə dair açıqlama vermək istəyinə bulunaraq Divana müraciət edib. Çox təəssüf ki, onların hamısına söz vermək mümkünsüzdür, bununla belə, bəzi müəllifləri şahid qismində dindirmək prosesin xeyrinə olar.

Odur ki, o, bir neçə nəfərə ardıcıl söz verdi.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2023)